نقاره‌نوازی؛ آیینی کهن در حرم امام رضا (ع) /۱/
نازک نارنجی/خراسان رضوی شواهد تاریخی نشان می‌دهد که هنر و به‌ویژه موسیقی به دلیل جذابیت‌های خود در انتقال مفاهیم، همیشه مورد توجه خاص قرار گرفته است؛ چنانکه در برگزاری مراسم آیینی و مذهبی نیز از آن استفاده می‌شود. در حقیقت میراث آیینی ایران زمین، مهمترین و شاخص‌ترین بخش شکل‌دهنده به موسیقی سنتی محسوب می‌شود و متاسفانه با فراموشی برخی مراسم و آیین‌ها نقش و کاربرد خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شده است.
از آنجایی که بررسی موسیقی آیینی هر قوم و ملتی در شناخت بهتر فرهنگ آن قوم مؤثر است، اهمیت مستندسازی و پژوهش‌های علمی، دقیق و جامع در این حوزه در شرایط کنونی بسیار ضروری به نظر می‌رسد زیرا گسترش شهرها، مهاجرت، رشد و گسترش فناوری، دسترسی به اطلاعات، بالا رفتن سطح دانش و آگاهی اجتماعی و بسیاری از موارد دیگر سبب کمرنگ شدن بسیاری از مراسم سنتی و آیینی شده است.
یکی از میراث آیینی در حوزه موسیقی، نقاره‌نوازی است که قدمتی چند صد ساله دارد و همچنان شاهد اجرای این سنت آیینی در حرم رضوی هستیم؛ آیینی که امروزه معرف اعتبار و عظمت بارگاه مطهر رضوی محسوب می‌شود.
نقاره‌نوازی
نقاره‌نوازی از آیین‌های کهن و باشکوه در حرم مطهر رضوی است که بر اساس سنت دیرینه همه روزه قبل از طلوع و غروب آفتاب همچنین در اعیاد و جشن‌های ملی و مذهبی انجام می‌شود. نقاره‌خانه آستان قدس رضوی دیرپاترین نقاره‌خانه مذهبی در ایران است و با توجه به جایگاهی که در میان زائران و مجاوران این امام رئوف از گذشته تا به امروز داشته است، شناخت و بررسی تاریخ آن اهمیت دوچندان دارد.
در این بین اسناد ارزشمندی از امور اداری نقاره‌خانه در مجموعه اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود دارد که بخشی از نکات ناگفته در مورد نقاره‌خانه را روشن می‌سازد.
تاریخچه نقاره‌نوازی
استفاده ایرانیان از انواع ابتکارات هنری در جنبه‌های مختلف زندگی در طول تاریخ حیات این سرزمین روشن و مشهود بوده است. در این بین تعهد و پایبندی آنان به مذهب باعث شد که از این ابتکارات هنری برای بیان یا برگزاری باشکوه‌تر مناسک و آیین‌های عبادی استفاده کنند. از این منظر استفاده از موسیقی نیز قابل مشاهده است و گاه به تنهایی خود به زبان مذهبی تبدیل شده است. این موسیقی مذهبی یا در قالب ذکرخوانی یا به شکل استفاده از سازهایی خاص جلوه‌گر شده است. در این میان نقاره‌نوازی و به تعبیری دیگر نوبت‌نوازی، جلوه دیگری از موسیقی مذهبی ارائه کرده است. این رسم که به روزگاران گذشته بازمی‌گردد به‌گونه‌ای خاص با وقایع و آداب و رسوم هر منطقه پیوند برقرار کرده است. اعلام طلوع و غروب آفتاب آغاز نوروز، جنگ‌ها و غیره از مواردی هستند که با نقاره‌نوازی انجام شده است و به تدریج با نواختن آن در بارگاه منور رضوی به رسمی غیر قابل تغییر در حرم امام رضا (ع) تبدل شد و بّعد دینی به خود گرفت.
مراسم نقاره‌نوازی یادآور سنتی دیرینه است که طی اعصار گذشته به نمادی احترام‌آمیز در بیان عظمت و شکوه حرم امام رضا (ع) تبدیل شده است. تحقیقات مقدماتی، آغاز نقاره‌نوازی در حرم رضوی را به دوره تیموریان می‌رساند، ولی روند شکل‌گیری تشکیلات منسجم و قاعده‌مند آن از دوره صفویه شروع شده و تا به امروز ادامه یافته است.
نقاره‌خانه
نقاره‌خانه متشکل از دو کلمه «نقاره» و «خانه» است و به محلی اطلاق می‌شود که در آن نقاره می‌نوازند. در فرهنگ‌های مختلف تعاریف کم و بیش یکسانی برای آن ارائه شده است. در فرهنگ عمید آمده است: «جایی که طبل و کوس و کرنا بنوازند؛ محل مخصوصی بر فراز سردرهای بلند که در آنجا هنگام اذان شام و سحر به مناسبت اجرای مراسم و تشریفات طبل و سرنا بزنند».
به نقاره‌خانه «نوبت‌خانه» هم می‌گفتند و به نوازنده‌های نقاره «نوبت‌نواز» و «نوبت زن» نیز نسبت داده شده است. حتی نقاره را نیز نوبت می‌خواندند به معنی «طبل بسیار بزرگی که در ساعات معین از شبانه‌روز می‌نواختند»، شاید به این دلیل که نقاره را در اوقات معین و نوبت‌های متعدد می‌نواختند. برخی نیز نقاره را جمع واژه عربی «نقر» به معنی کوبیدن و کوفتن زدن ضربه و حتی دمیدن دانسته‌اند که از زبان عربی وارد زبان فارسی شده است. در مجموع می‌توان نقاره‌خانه را جایی دانست که در اوقات مشخص، به ویژه هنگام طلوع و غروب خورشید، سازهایی چون نقاره، کوس، کرنا و به‌طور کلی سازهای کوبه‌ای و بادی در آن نواخته می‌شود.
سازها
آنگونه که در منابع ذکر شده است و در تصاویر به جای مانده نیز دیده می‌شود، به‌طورکلی سازهای نقاره‌چیان شامل سازهای بادی انواع طبل و گاه، سنج بوده است. البته این سازها بر حسب شرایط و دوره تاریخی کم و زیاد شده و برای نمونه تعداد سازهای دوره افشاری بسیار بیشتر از سایر دوره‌ها بوده است.
نمونه ساز مورد استفاده در نقاره‌خانه آستان قدس رضوی
کرنا، بزرگترین ساز بادی مورد استفاده در نقاره‌نوازی است، البته قدمت استفاده از کرنا به ایران باستان می‌رسد و در سال ۱۳۳۶ خورشیدی (۱۹۵۷) از قبر داریوش سوم شیپوری بسیار شبیه به کرناهای امروزی پیدا شد. طول این نمونه منحصر به فرد ۱۲۰، قطر دهانه خروجی‌اش ۵۰ و قطر دهانه ورودی آن پنج سانتی‌متر است و در موزه تخت جمشید استان فارس نگهداری می‌شود و به «کرنای هخامنشی» شهرت دارد.
کرنا صدایی بم دارد و چون سوراخی بر آن تعبیه نشده با انگشتان نواخته نمی‌شود؛ بنابراین فقط برای دم‌زدن است در تاجیکستان و ازبکستان نیز به این ساز کرنا می‌گویند و با شکل تقریبی کرنای خراسان که در مراسم، به ویژه عید نوروز، از آن استفاده می‌شود، سازگار است. ساختمان این ساز از یک استوانه فلزی به درازای ۷۰ سانتی‌متر تا 7متر تشکیل شده که در نواحی گوناگون جنس و اندازه آن متفاوت است.
در خراسان استوانه کرنا خمیدگی ندارد و از چهار بخش دمیدن، بخش بدنه طویل، بخش بدنه کوتاه، بخش نفیر یا دهانه تشکیل شده است. هم اکنون در نقاره‌خانه آستان قدس از کرناهایی با همین مشخصات و البته از جنس مس زرد استفاده می‌کنند.
به تدریج استفاده از کرنا به اصلی‌ترین جزء نقاره‌نوازی تبدیل شد، چنانکه در دوره قاجار نقاره‌خانه را گاه، کرناخانه می‌نامیدند و بخش عمده‌ای از هزینه تعمیر و خرید «اسباب نقاره‌خانه» در این دوره به خرید یا ساخت کرنا و تعمیر آن اختصاص یافته است.
هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی چند کرنای قدیمی از جنس برنج موجود است که احتمالا مربوط به سال ۱۳۱۴ و تعطیلی نقاره‌خانه و تحویل اسباب و ادوات نقاره‌خانه به خزانه می‌باشد که طی آن ۶ عدد کرنای سالم و چهار عدد کرنای اسقاط تحویل خزانه شد.
اکنون کرناهای مورد استفاده در نقاره‌خانه آستان قدس، در مشهد ساخته می‌شوند و طول آن حدود ۱۳۰ سانتی‌متر است و ۱۰ عدد از آن همواره در انبار نقاره‌خانه وجود دارد.
نواختن کرنا در نقاره‌خانه آستان قدس رضوی بسیار مهم بوده و به تمرین و مهارت زیاد نیاز دارد، به همین جهت برای رعایت ریتم آن در آغاز یک نفر به صورت انفرادی به کرنانوازی می‌پردازد و بقیه به تبعیت او می‌نوازند. به کسی که اولین بار در نقاره‌نوازی کرنا می‌زند «سرنواز» گفته می‌شود.
رنا یا سورنا، سازی بادی به شکل استوانه است که معمولا از جنس چوب ساخته می‌شود و چندین سوراخ دارد. بر اساس اسناد موجود تنها یک بار به وجود سورنا به‌عنوان یکی از اسباب نقاره‌خانه اشاره شده است. این سند مربوط به دوره افشاریه و سال ۱۱۶۰ هجری قمری است البته با توجه به عدم اشاره اسناد در مورد نواختن سازها، زمان استفاده از آن مشخص نیست ولی با نظر به کاربرد امروزی سورنا، شاید بتوان گفت که از آن در مراسم مربوط به اعیاد استفاده شده است.
سازهای ضربی، کوس، نقاره، گورگه، طبل، کوس به معنی فرو کوفتن است و در زبان فارسی به صورت مصدر هم به کار برده شده است. کوستن به معنی کوفتن و زدن است. در کتاب‌های لغت آن را به‌طور اجمال به دهل و طبل و نقاره بزرگ تعریف کرده اند ولی تفاوتش با دیگر سازهای ضربی این بود که بدنه آن به شکل کاسه یا نیم کاسه بوده است. کوس بزرگترین ساز از خانواده آلات موسیقی کوبه‌ای است که پوست در ساختمان آن به کار رفته است. این ساز از کاسه ی بزرگ از جنس روی و مس تشکیل می‌شود که بر دهانه آن پوست خام گاومیش یا گاو می‌کشیده‌اند، البته در کتاب فرهنگ سازها سازنده کوس را با نقاره یکی می‌دانند.
نقاره، ساز ضربی به صورت طبل دوتایی که سطح یکی از دیگری کوچکتر است و هر دو به دست یک نوازنده با دو چوب نواخته می‌شود؛ کاسه بزرگتر صدای «بم» و کاسه کوچک صدای زیر می‌دهد، کاسه‌های نقاره را از مس یا سفال درست می‌کنند و روی آن پوست گاو و یا گوسفند می‌کشند برای نواختن این ساز معمولا آن را روی پایه‌ای مخصوص سوار می‌کنند.
انتهای پیام