کشف های تازه در غار «اسپهبد خورشید» مازندران

به گزارش نازک نارنجی، گزارش نخستین کاوش طاق اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه، استان مازندران و مطالعات میان رشته ای بر روی مواد به دست آمده از آن، در نشستی به همت پژوهشکده باستان شناسی با همکاری پایگاه ملی غار تاریخی اسپهبد خورشید و آثار وابسته، انجمن بین المللی ایزمئو رم، دانشگاه شرق شناسی ناپل و شورای علمی شهر رم در ایتالیا در محل پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ارائه شد.

مهدی عابدینی عراقی، باستان شناس و مدیر پایگاه پژوهشی غار تاریخی اسپهبد خورشید به گزارش آثار وابسته به نتیجه اولین کاوش انجام شده در ضلع غربی طاق و در تراس اول پرداخت و گفت: غار تاریخی اسپهبد خورشید در بخش کوهستانی این شهرستان و در تنگه ای باستانی به نام «تنگه دوآب» و یا «سه راه خطیرکوه» امروزی بر فراز کوه «لاکمر» قرار دارد. این غار یا بهتر است بگوییم طاق طبیعی از بزرگ ترین طاق های طبیعی کشور و جهان است که از لحاظ مرفولوژی زمین شناسی، جزو طاق ها و غارهای کارستی است که از ارتباط و فعل و انفعالات بین سنگ های کربناتی و آب و انیدرید کربن تشکیل می شوند. دهانه طاق با ابعاد ۱۰۰ متر در ۸۵ متر که حدود ۸۵۰۰ متر مربع سازه در خود جای داده است و با توجه به منابع تاریخی آخرین سرپناه خاندان «اسپهبدان گیل­گاوباره» یعنی دوران پادشاه اسپهبد خورشید و گویا کمتر از سه سال نیز در محاصره سپاهِ خلیفه منصور عباسی بوده است و با پیروزی این خلیفه، خاندان اسپهبدان به پایان کار خود در شمال ایران می رسند و به نوعی تمام ایران در تصرف حکومت اسلامی خلیفه عباسی بعد از دو قرن دفاع و جنگ در می آید.

او در ادامه اظهار کرد: پس از اینکه از سال ۱۳۹۹ اداره کل پایگاه های میراث ملی و جهانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پایگاه ملی غار اسپهبد خورشید را افتتاح کرد، برنامه ریزی ها برای نگهداری و حفاظت از این اثر ارزشمند و کم نظیر تاریخی وارد فاز جدیدی شد. پس از حدود دو سال پیگیری و برنامه ریزی توسط این پایگاه ملی، فصل نخست کاوش باستان شناسی غارقلعه اسپهبد خورشید در سال ۱۴۰۲ به پایان رسید و اقدامات مربوط به حفاظت سازه های معماری نیز انجام گرفت. فصل اول کاوش غار اسپهبد خورشید در تراس اول ضلع غربی غار انجام شد که طی آن پدیده ها و آثار معماری این غارقلعه به دست آمد.  در این کاوش یک کارگاه تولید جنگ افزارها کشف شد. در بخشی از محدوده کاوش شده تراس اول ضلع غربی یک کوره از دوره ساسانی یافت شد که در این کوره اسلحه می ساختند. در حقیقت مکانی برای ساخت نوک پیکان، خنجر، شمشیر و زوبین بود. آثار و شواهد فلزکاری مانند قالب ها و ماسه ریخته گری هم مشاهده شده و شِمشِ فلز در این مکان قالب گیری شده است. تمام این آثار نشان می دهد که مدافعانی که در این مجموعه زندگی می کردند ابزار نظامی می ساختند و در واقع غار اسپهبد خورشید یک دژ بود.

این باستان شناس افزود: از آثار معماری، دو طاق بسیار زیبای به جا مانده از دوره ساسانی به دست آمد که یکی در محل ورودی به فضای بعدی بود و در فصل بعدیِ کاوش ها برای بیرون آوردن آن از خاک اقدام می شود. یک نورگیر هم که به نوعی پنجره طاق دار است و نور فضای پشت سرش را تامین می کرد نیز در این قسمت قابل مشاهده است. یک طاقچه بسیار زیبا هم با نقوشی دیدنی یافت شد. در این طاقچه نقش سوار ساسانی، نقش ببر و نقش اسب در کنار نقوش انتزاعی انسانی قابل مشاهده است. یک راه پله با بیش از ۲۰ پله نیز وجود دارد که طبقه اول را به طبقه دوم وصل می کرد. در آن دوره، بیش از صد سال بود که ایران مورد تهاجم قرار گرفته بود. سیستان و آذربایجان سقوط کرده بودند و سپاه عرب تا آسیای میانه پیشروی کرده بود. منطقه سمنان و ری نیز سقوط کرده بود. مردمان تبرستان می دانستند که بالاخره یک روز این منطقه مورد هجوم قرار می گیرد از این رو سر فرصت این بنا را ساختند و احتمالا مواد اولیه را نیز انبار کرده بودند. بیش از ۹۰ درصد خمره های سفالی و حتی شیشه هایی که بدست آمده، برای ذخیره سازی بودند.

عابدینی گفت: یک مُهر به خط پهلوی کتیبه ای نیز از زیر خاک به دست آمد که پاکسازی آن انجام شد. این گل آنلاین به خط پهلوی است و برای خوانش به متخصصان امر سپرده شده است. بر روی این گِل مُهر ۷ اثر وجود دارد که از نقش اسب و سی مرغ گرفته تا خرگوش و خطوط پهلوی در آن دیده می شود. کوره ای که پیدا شد گنبدی شکل بود و احتمالا سفال هم در آن پخت می شد. کوره خیلی بزرگ نیست و حدود ۳ در ۳ متر است. این گِل مُهر بر گردن یکی از خمره ها بود و احتمال می دهیم که مهری است که در مبدا زده شده و از جای دیگر نیامده است، بلکه قرار بود از این مکان به جای دیگر برود. با توجه به آنکه معمولا مُهر نشان از وجود داد و ستد دارد، احتمال می دهیم این آنلاین در این مکان زده شده و قرار بود به جای دیگر برود. کتیبه ای که در وسط این گل آنلاین دیده می شود نام مکان جغرافیایی است. در «جای نام «های دوره ساسانی این اسم تاکنون نیامده و احتمالا جای نام جدید به جغرافیای دوره ساسانی افزوده شود.

محمد کشاورز دیوکلایی، عضو انجمن بین المللی ایزمئو رم در ایتالیا و عضو کمیته علمی معماری دست کند ایکوموس ایران به مطالعات انجام شده روی مواد باستان شناسی به دست آمده از طاق اسپهبد خورشید پرداخت و گفت: مطالعات روی مصالح چوبی به دست آمده از طاق تاریخی اسپهبد خورشید و مطالعات بیو باستان شناسی و بعد نیز مطالعات روی ملات و سفال و شیشه روی نمونه های غار تاریخی اسپهبد خورشید بوده است که در این دو پایان نامه از بیش از ۵ آزمایش با نام های میکروسکوپ نوری، طیف سنج میکرو رامان، طیف سنجی تبدیل فوریه پرتو ماورا قرمز، میکروسکوپ الکترونی روبشی- طیف سنجی پراکنده انرژی، ترموگرامتری، بلورنگاری اشعه ایکس، روی بسیاری از این نمونه ها که شامل چوب، سفال، ملات، سنگ و شیشه بوده است، استفاده شد.

او افزود: مطالعات آزمایشگاهی شیمی روی نمونه های سفال و ملات نشان می دهد که عناصر سازنده آن ها به طور قابل ملاحظه ای شبیه به یکدیگر است و به طور جزئی می توان مشاهده کرد که ملات ها دارای گچ بیشتر نسبت به کلسیت هستند که البته در سفال ها، اگرچه در مقادیر کمتر، احتمالاً به دلیل دمای پخت آن بوده است.

عضو انجمن بین المللی ایزمئو رم در ایتالیا در نتیجه گیری مباحث مربوط به این پروژه اظهار کرد: سنگ های این سایت احتمالاً از کوه لاکمر که طاق در آن قرار دارد استخراج شده است و ملات ها عمدتاً از گچ تشکیل شده اند. استفاده از چوب زبان گنجشکی بیشتر از سایر گونه های گیاهی بوده است. مطالعات کربن ۱۴ و تاریخ گذاری روی دو قطعه چوب مختلف (خاکستر و بلوط) دو دوره استفاده از چوب را در سازه برجسته کرد؛ زبان گنجشکی قرن سوم پس از میلاد و بلوط قرن هفتم میلادی.

عضو کمیته علمی معماری دست کند ایکوموس ایران با بیان اینکه مصنوعات سرامیکی مورد بررسی عمدتاً از خاک رس خام حاصل از مناطق اطراف سایت مورد مطالعه تشکیل شده است، افزود: سازه ای که در مجموعه شرقی پدید آمده است به احتمال زیاد متعلق به «طاقچه» موجود در طبقه سوم بنای معماری دوره ساسانی بوده و برای تولید انواع مصالح فعال بین قرن چهارم و ششم میلادی در نظر گرفته شده است و سازه های یافت شده در غار اسپهبد  خورشید گواه وجود سازه ای پیچیده با کاربری ها و عملکردهای متفاوت در طول قرن هاست. مطالعه مواد تشکیل دهنده چوب، سنگ و شیشه و مقایسه با یافته های به دست آمده در محوطه های باستانی منطقه کوه سوادکوه در آینده کمک علمی مهمی هم به درک تاریخی و هم در سطح فناوری به دست آمده خواهد داد.

غار «اسپهبد خورشید» محوطه ای تاریخی از دوره ساسانی با قدمتی بیش از ۱۳۰۰ سال است که در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. با این وجود با معضل کوه خواری و فعالیت و  انفجار معادن و میدان تیر پادگان دو آب  مواجه است.

انتهای پیام