معماری و ساختار حمام قبله

در دل بافت تاریخی تهران حمام قبله که بیشتر با نام حمام خانم شناخته می شود نهفته است. این بنای کهن یادگاری از دوران صفوی و قاجار داستانی از تغییرات اجتماعی معماری و فرهنگی را در خود جای داده است. حمام قبله تنها یک مکان برای شستشو نبوده بلکه فضایی برای تعاملات اجتماعی تبادل اخبار و حتی اعتراضات مردمی بوده است. متاسفانه این اثر ارزشمند در طول زمان دچار فرسایش شده و نیازمند توجه و مرمت است. این مقاله به بررسی معماری تاریخچه و اهمیت فرهنگی حمام قبله می پردازد و تلاش می کند تا تصویری جامع از این بنای تاریخی ارائه دهد و ضرورت حفظ آن را برای نسل های آینده روشن سازد.

معماری و ساختار حمام قبله

حمام قبله که در گذشته با نام حمام خانم شناخته می شد نمونه ای برجسته از معماری حمام های دوره صفوی و قاجار در تهران است. این بنا با قدمتی بیش از 400 سال در طول زمان تغییرات و بازسازی های متعددی را تجربه کرده است اما همچنان ساختار و ویژگی های اصلی خود را حفظ کرده است. معماری حمام قبله ترکیبی از هنر مهندسی و توجه به نیازهای بهداشتی و اجتماعی مردم آن دوران است. در طراحی این حمام به جزئیاتی مانند نورپردازی تهویه گرمایش و تقسیم بندی فضاها توجه ویژه ای شده است تا تجربه ای دلپذیر و کارآمد برای استفاده کنندگان فراهم شود.

معرفی حمام خانم در تهران

حمام خانم که امروزه با نام حمام قبله شناخته می شود یکی از قدیمی ترین و مهم ترین حمام های تاریخی شهر تهران است. این حمام که در دوره صفوی ساخته شده در طول سالیان متمادی نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم تهران ایفا کرده است. حمام خانم نه تنها مکانی برای شستشو و نظافت بوده بلکه فضایی برای گردهمایی تبادل اخبار و اطلاعات و برگزاری مراسم و آیین های مختلف نیز به شمار می رفته است. این حمام با معماری خاص و تزئینات زیبای خود نمونه ای ارزشمند از هنر و فرهنگ ایرانی است که متاسفانه در طول زمان دچار آسیب های جدی شده و نیازمند مرمت و بازسازی است.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی

حمام قبله در قلب بافت تاریخی تهران در خیابان 15 خرداد بازارچه نایب السلطنه کوچه قبله واقع شده است. این موقعیت مکانی حمام را در مرکز یکی از پرترددترین و مهم ترین مناطق تجاری و فرهنگی شهر قرار داده است. دسترسی به حمام قبله از طریق وسایل حمل و نقل عمومی مانند مترو (ایستگاه 15 خرداد) و اتوبوس به آسانی امکان پذیر است. همچنین نزدیکی حمام به جاذبه های گردشگری دیگری مانند بازار بزرگ تهران مسجد امام و کاخ گلستان آن را به یکی از مقاصد مورد علاقه گردشگران و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ تبدیل کرده است. با این حال به دلیل قرار گرفتن در یک کوچه باریک و پرتردد دسترسی با خودروی شخصی ممکن است با مشکلاتی همراه باشد.

تاریخچه و ساخت حمام قبله

حمام قبله که در گذشته به نام حمام خانم شناخته می شد ریشه در دوران صفوی دارد. این بنا به دستور خواهر شاه طهماسب صفوی در سال 965 هجری قمری (حدود 1558 میلادی) ساخته شد. هدف از ساخت این حمام ارائه خدمات بهداشتی و رفاهی به مردم تهران بوده است. در آن زمان حمام ها نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم ایفا می کردند و به عنوان مکانی برای گردهمایی تبادل اخبار و اطلاعات و انجام مراسم و آیین های مختلف مورد استفاده قرار می گرفتند. حمام خانم به سرعت به یکی از محبوب ترین و پرترددترین حمام های شهر تبدیل شد و تا سال ها به فعالیت خود ادامه داد.

یادگار دوران صفوی و معماری قاجار

اگرچه حمام قبله در دوران صفوی بنا شده اما در طول زمان تغییرات و بازسازی هایی را تجربه کرده است که معماری آن را تحت تاثیر قرار داده است. برخی از عناصر معماری حمام مانند کاشی کاری ها و تزئینات به سبک قاجاری طراحی و اجرا شده اند. این ترکیب از معماری صفوی و قاجاری به حمام قبله هویتی منحصر به فرد بخشیده است. به این ترتیب حمام قبله نه تنها یادگاری از دوران صفوی است بلکه نشان دهنده تحولات معماری و فرهنگی در طول تاریخ تهران نیز می باشد. این تلفیق هنری ارزش تاریخی و فرهنگی این بنا را دوچندان کرده است.

اعتراض مردان تهرانی و تغییر نام به «حمام قبله»

نام اولیه این گرمابه حمام خانم بود که به خواهر شاه طهماسب صفوی بانی آن اشاره داشت. اما در حدود سال 1340 مردان تهرانی به این نام اعتراض کردند. آن ها معتقد بودند که نام «حمام خانم» برای مکانی که مردان نیز از آن استفاده می کنند مناسب نیست. این اعتراضات منجر به تغییر نام حمام به «حمام قبله» شد. این نام جدید که به جهت قبله در نماز اشاره دارد برای مردان قابل قبول تر بود و از آن پس حمام با این نام شناخته شد. این تغییر نام نشان دهنده تغییرات اجتماعی و فرهنگی در تهران و حساسیت مردم نسبت به مسائل جنسیتی و مذهبی در آن دوران است.

ویژگی های معماری حمام قبله

معماری حمام قبله با طراحی خاص و استفاده از مصالح با کیفیت نمونه ای برجسته از هنر و مهندسی ایرانی است. این حمام با داشتن فضاهای مختلف و تزئینات زیبا تجربه ای دلپذیر و بهداشتی را برای استفاده کنندگان فراهم می کرده است. در طراحی حمام قبله به جزئیاتی مانند نورپردازی تهویه گرمایش و تقسیم بندی فضاها توجه ویژه ای شده است تا محیطی آرامش بخش و کارآمد ایجاد شود. همچنین استفاده از مصالحی مانند آجر کاشی و سنگ به حمام زیبایی و استحکام خاصی بخشیده است.

ساختار مرکزی و تقسیم بندی فضاها

حمام قبله دارای ساختاری مرکزی است که از فضاهای مختلفی تشکیل شده است. این فضاها شامل سربینه (رختکن) گرمخانه (محل شستشو) خزینه (محل نگهداری آب گرم) چال حوض (حوض آب سرد) و تون (محل گرم کردن آب) می شوند. هر یک از این فضاها نقش خاصی در فرآیند استحمام ایفا می کنند و به گونه ای طراحی شده اند که تجربه ای کامل و بهداشتی را برای استفاده کنندگان فراهم کنند. تقسیم بندی فضاها در حمام قبله بر اساس اصول معماری سنتی ایرانی انجام شده و به گونه ای است که جریان حرکت در حمام به راحتی و بدون ایجاد مزاحمت صورت می گیرد.

حمام زنانه و مردانه

حمام قبله در گذشته دارای دو بخش مجزا برای زنان و مردان بوده است. هر بخش دارای ورودی و فضاهای داخلی جداگانه بوده است تا حریم خصوصی و راحتی استفاده کنندگان حفظ شود. متاسفانه بخش زنانه حمام در طول زمان از بین رفته و به جای آن یک ساختمان مسکونی ساخته شده است. امروزه تنها بخش مردانه حمام باقی مانده است که همچنان می توان از آن به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی بازدید کرد. این تقسیم بندی جنسیتی نشان دهنده ارزش ها و باورهای اجتماعی در دوران ساخت حمام است.

سربینه حمام

سربینه یا رختکن اولین فضایی است که افراد پس از ورود به حمام با آن روبرو می شوند. این فضا مکانی برای تعویض لباس استراحت و آماده شدن برای ورود به گرمخانه بوده است. سربینه حمام قبله با داشتن سکوهایی برای نشستن و فضایی برای نگهداری لباس ها محلی راحت و کاربردی برای استفاده کنندگان بوده است. همچنین سربینه به عنوان فضایی برای تعاملات اجتماعی و تبادل اخبار و اطلاعات نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. تزئینات و کاشی کاری های زیبای سربینه فضایی دلپذیر و آرامش بخش را برای استفاده کنندگان فراهم می کرده است.

مساحت و تقارن حمام قبله

حمام قبله در گذشته مساحتی بیش از 300 متر مربع داشته است اما در طول زمان به حدود 200 متر مربع کاهش یافته است. زیربنای حمام نیز حدود 70 متر مربع است. یکی از ویژگی های مهم معماری حمام قبله تقارن و هماهنگی در طراحی ساختار آن است. تمامی بخش ها به صورت زیبایی با هم همخوانی دارند و فضاهای داخلی به گونه ای طراحی شده اند که اتاق های کوچک تری را در درون خود جای داده اند. این تقارن و هماهنگی به حمام زیبایی و استحکام خاصی بخشیده است و آن را به یکی از جاذبه های گردشگری شهر تهران تبدیل کرده است.

ورودی و سردر حمام

ورودی حمام قبله از طریق یک کوچه باریک و پرتردد صورت می گیرد. سردر حمام که در گذشته با تزئینات گل و بوته آراسته بوده امروزه تغییر کرده و نمایی جدید و بازسازی شده دارد. با این حال دیوار اصلی و کهن سردر همچنان زیر لایه های جدید پنهان مانده است. ورودی حمام با داشتن پله هایی که به زیرزمین منتهی می شوند فضایی مرموز و جذاب را برای بازدیدکنندگان ایجاد می کند. سردر حمام به عنوان نمادی از هویت و تاریخچه این بنا اهمیت ویژه ای دارد و نیازمند توجه و مرمت است.

استفاده از آجر و کاشی کاری

در ساخت حمام قبله از مصالحی مانند آجر کاشی و سنگ استفاده شده است. آجر به عنوان اصلی ترین مصالح ساختمانی در ساخت دیوارها و سقف حمام به کار رفته است. کاشی کاری ها نیز به عنوان تزئینات اصلی در فضاهای مختلف حمام به ویژه در سربینه و گرمخانه استفاده شده اند. کاشی کاری های حمام قبله با طرح ها و رنگ های متنوع زیبایی و جلوه ای خاص به این بنا بخشیده اند. متاسفانه بسیاری از این کاشی کاری ها در طول زمان از بین رفته اند و نیازمند مرمت و بازسازی هستند.

سیستم گرمایشی و آب رسانی

حمام قبله دارای سیستم گرمایشی و آب رسانی خاصی بوده است که بر اساس اصول مهندسی سنتی ایرانی طراحی شده است. در این سیستم آب از طریق قنات ها و چاه ها به حمام منتقل می شده و در خزینه ها ذخیره می شده است. سپس آب توسط تون (آتشدان) گرم می شده و به گرمخانه منتقل می شده است. سیستم گرمایشی حمام قبله با استفاده از دودکش ها و کانال های زیرزمینی گرما را به طور یکنواخت در سراسر حمام توزیع می کرده است. این سیستم با وجود سادگی بسیار کارآمد بوده و توانسته است نیازهای گرمایشی حمام را به خوبی تامین کند.

آتشدان گرمابه

آتشدان یا تون گرمابه قلب سیستم گرمایشی حمام قبله بوده است. این آتشدان در بخش شمالی پشت بام گرمابه قرار داشته و همچنان به شکل سنتی خود باقی مانده است. در گذشته برای گرم کردن آب و فضای گرمابه از سوخت گاز استفاده می شده است. تون گرمابه با سوزاندن سوخت گرما را به داخل گرمابه منتقل می کرده و آب را گرم می کرده است. امروزه با پیشرفت فناوری و تغییر سبک زندگی کاربری این تون سنتی از بین رفته است. با این حال این عنصر معماری همچنان به عنوان میراث فرهنگی و معماری گذشته در این بنا حفظ شده است و نمایانگر شیوه های گرمایش سنتی در معماری ایرانی است.

فضای اجتماعی و فرهنگی

حمام قبله تنها یک مکان برای شستشو و نظافت نبوده بلکه فضایی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی نیز به شمار می رفته است. در گذشته مردم تهران در حمام قبله گرد هم می آمدند با یکدیگر گفتگو می کردند اخبار و اطلاعات را تبادل می کردند و حتی مراسم و آیین های مختلف را برگزار می کردند. حمام قبله به عنوان یک فضای عمومی نقش مهمی در شکل گیری هویت اجتماعی و فرهنگی مردم تهران ایفا کرده است. متاسفانه با تغییر سبک زندگی و ظهور حمام های مدرن این نقش اجتماعی و فرهنگی حمام ها کمرنگ شده است.

وضعیت کنونی حمام قبله

متاسفانه حمام قبله در حال حاضر در وضعیت مناسبی قرار ندارد و نیازمند مرمت و بازسازی است. این بنای تاریخی در طول سالیان متمادی دچار فرسایش شده و آسیب های جدی به آن وارد شده است. دیوارهای حمام ترک خورده اند کاشی کاری ها از بین رفته اند و سیستم گرمایشی و آب رسانی آن از کار افتاده است. با این حال حمام قبله همچنان به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند شناخته می شود و تلاش هایی برای حفظ و احیای آن در حال انجام است. مرمت و بازسازی حمام قبله می تواند به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی تهران کمک کند و آن را به یکی از جاذبه های گردشگری شهر تبدیل کند.

مدیریت خانواده بادامی و وضعیت بحرانی بنا

خانواده بادامی به مدت 70 سال مسئولیت اداره و نگهداری حمام قبله را بر عهده داشته اند. با این حال به دلیل مشکلات مالی و عدم حمایت کافی از سوی سازمان های دولتی این خانواده نتوانسته اند به طور کامل از حمام محافظت کنند. وضعیت بنا به گونه ای است که نیازمند مرمت فوری است تا از تخریب بیشتر آن جلوگیری شود. خانواده بادامی با وجود تلاش های فراوان به تنهایی قادر به انجام این کار نیستند و نیازمند کمک و همکاری سایر نهادها هستند.

همکاری بین مالک ساختمان و سازمان میراث فرهنگی

برای حفظ و احیای حمام قبله همکاری بین مالک ساختمان و سازمان میراث فرهنگی ضروری است. مالک ساختمان باید با هماهنگی و نظارت میراث فرهنگی اقدامات لازم برای مرمت و بازسازی را انجام دهد. سازمان میراث فرهنگی نیز باید با ارائه حمایت های مالی و فنی مالک را در این راه یاری کند. این همکاری می تواند به حفظ اصالت و ویژگی های معماری حمام کمک کند و آن را به یک اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند برای نسل های آینده تبدیل کند.

اجرای طرح های کاربری مناسب

پس از مرمت و بازسازی حمام قبله اجرای طرح های کاربری مناسب برای آن ضروری است. می توان با ایجاد فضاهای فرهنگی گردشگری و آموزشی در این بنا ضمن حفظ هویت تاریخی آن از این ظرفیت برای ارتقای سطح فرهنگی و آگاهی عمومی بهره برد. به عنوان مثال می توان حمام را به یک موزه تبدیل کرد که در آن تاریخچه حمام های ایرانی و فرهنگ استحمام به نمایش گذاشته شود. همچنین می توان با برگزاری کارگاه های آموزشی و نمایشگاه های هنری از حمام به عنوان یک مرکز فرهنگی فعال استفاده کرد.

آدرس دقیق حمام قبله کجاست؟

حمام قبله در تهران خیابان 15 خرداد بازارچه نایب السلطنه کوچه قبله واقع شده است.

حمام قبله در چه دورانی ساخته شده است؟

این حمام در دوره صفویه و به دستور خواهر شاه طهماسب صفوی ساخته شده است.

چرا حمام قبله به حمام خانم معروف است؟

حمام قبله به دلیل بانی آن خواهر شاه طهماسب صفوی که در بین مردم به «خانم» معروف بوده به این نام شهرت یافته است.

آیا حمام قبله قابل بازدید است؟

در حال حاضر به دلیل وضعیت نامناسب بنا بازدید عمومی از حمام قبله امکان پذیر نیست.

کاربری فعلی حمام قبله چیست؟

کاربری فعلی حمام قبله مشخص نیست اما تلاش هایی برای مرمت و تبدیل آن به یک فضای فرهنگی یا گردشگری در حال انجام است.