روایت شهزاده ایگوآل از کوچندگان لهستانی به ایران

به گزارش نازک نارنجی، پنجاه و سومین نشست از سلسله نشست های ادبی «نقد چهارشنبه» روز ۲۹ آذرماه، در مجتمع فرهنگی کاف کتاب برگزار شد.

در این جلسه رمان «نام او مرجان» نوشته «شهزاده ایگوال»، که توسط «نشرهونار» در ۱۴۰۳ منتشر شده است، با حضور نویسنده (شاهزاده ایگوآل) ، هادی نودهی و رضا جولایی و جمعی از نویسندگان و منتقدان ادبی، نقد و بررسی شد.

در ابتدای این نشست، چند فیلم مستند درباره کوچندگان لهستانی به ایران برای حاضران نمایش داده شد، که عمدتا شامل مصاحبه هایی بود با بعضی از بازماندگان مهاجران لهستانی و فرزندان آنها از جمله رضا نیک پور (نوه یکی از شخصیت های اصلی رمان)، فریدون فربدوش، علیرضا دولتشاهی (پژوهشگر و لهستانی شناس).

در ادامه، هادی نودهی، که اجرای نشست را بر عهده داشت، در معرفی نویسنده گفت: شهزاده ایگوآل، متولد ۱۳۵۴ در تهران است که در اوایل دهه ۱۹۹۰ به همراه خانواده راهی استانبول شد و درآنجا ضمن تحصیل، با زبان ترکی آشنا شده و به مرور آن قدر به این زبان مسلط می شود که به همین زبان شروع به نوشتن می کند. او در شهر ازمیر کارشناسی جامعه شناسی و در برزیل دکترای جامعه شناسی را دریافت می کند. عمده فعالیت ایگوآل در زمینه رمان و پس از آن نمایش نامه نویسی، شعر و اجرای برنامه ها و کنسرت های نقالی از اشعار شاعران ایرانی به خصوص فردوسی، مولوی و … است. از رمان های او می توان به «آژیر قرمز در تهران»، «رولزرویس را به رگبار بستند»، «اشک های اصفهان» و آخرین رمانشان «نام او مرجان» و از نمایشنامه هایشان به «هزار و یک شب»، «هزار شمس و یک جلال الدین» و «طبقه هشتم» اشاره کرد.

«نام او مرجان» از کجا شروع شد؟

شهزاده ایگوآل، نویسنده این رمان در سخنانی گفت: من از هنگام خروج از ایران، همواره علاقه و هدفم این بود که معرفی درست و سالمی از ایران به دیگر ملت ها به خصوص همسایه دیرینه مان ترکیه داشته باشم، که دلیل عمده آن عشق به ایران بوده است و هست. عشق به ایران و فرهنگ هفت هزار ساله اش، از قدیم ترین دوره آن میتراپرستی تا ادبیات غنی ما، هزارو یک شب، شاهنامه ، غزلیات حافظ، مثنوی مولوی و همین طور صفی طولانی از سایر مشاهیر… که سعی کرده ام به صور مختلف آن ها را به سایر ملل بشناسانم. مانند اجرای نمایش «هزار شمس و یک جلال» که بعضی از غزل های آن نمایش هم از خودم است، یا ترتیب دادن برنامه های گردشگری ادبی برای کشورهای دیگر، از جمله ترکیه و اسپانیا.

او سپس درباره رمان خود گفت: همیشه دوست داشتم به گوشه و کنار تاریخ ایران رجوع کنم تا بتوانم نوری به آن بتابانم از جمله موضوع «نام او مرجان» که با یک سوال شروع شد؛ اینکه «داستان این صندلی های لهستانی در ایران چیست؟» که آن را پیوند داد به جریانات جنگ جهانی دوم، اطلاق ایران به عنوان پل پیروزی، کوچاندن لهستانی ها به ایران و… که مجبور شدم به خاطر نوشتن آن، با افراد بسیاری دیدار و مصاحبه داشته باشم و به مکان های بسیاری مراجعه کنم. این کتاب که تصویر روی جلد آن، از هلنا مادر رضا نیک پور است، در ترکیه سر و صدای زیادی به پا کرد. بسیاری اعتراف کردند که اصلا ابعاد این واقعه را در این حد نمی دانستند.

او یادآور شد: رمان در ترکیه به چاپ سوم رسیده است؛ حدود ۲۰ هزار نسخه. ترجمه آلمانی آن به پایان رسیده است و ترجمه لهستانی آن هم انجام شده است اما از آن راضی نبودم و  در حال ترجمه مجدد است. ترجمه روسی و انگلیسی کتاب هم در حال تهیه است.

در ادامه این نشست، هادی نودهی در مورد رمان گفت: به نظر من داستان پس از بخش های گزارشی_مستندگونه، اساسا از فصل ۱۰ شروع می شود. خانمی لهستانی به نام راحل به همراه دختر و شوهرش وارد ایران می شود. شوهر به عنوان سرباز به جنوب ایران فرستاده می شود و از آنجا راهی جنگ می شود. بعد می فهمیم که کشته شده است. راحل ابتدا در کافه نادری کار می کند و پس از آن در مزون یک زن موفق ایرانی به عنوان طراح لباس. در همین ایام پس از آشنایی با یک مرد ایرانی از خانواده ای مرفه رابطه ای عاطفی بین شان شکل می گیرد اما صاحب مزون، که نامش مرجان است به خاطر تجربه تلخ مشابه خود، راحل را از این رابطه باز داشته و به او پیشنهاد می کند به لهستان آزاد شده، بازگردد. داستان از طریق مصاحبه با یکی از نوه های راحل که نام او هم مرجان گذاشته شده و طی دیداری یک روزه در استانبول، پیش می رود و در دل آن داستان هلنا و مادرش و آنچه را که بر آنها گذشته است، به تصویر می کشد.

در ادامه نشست، رضا جولایی، داستان نویس با خیرمقدم به حاضران که با وجود آلودگی هوا و گرفتاری های اخیر، هم چنان پیوند خود را با ادبیات و نشست هایی این چنینی حفظ کرده اند، گفت: برای من تاریخ نوعی بهانه است و بزنگاه های تاریخی برایم دستمایه هایی جذاب، برای خلق داستان هستند. برای مثال رمان «سوء قصد به ذات همایونی» را که ماجرای ترور محمدعلی شاه است، با خواندن دو سه خط از گزارشی در یکی از اسناد آن زمان، آغاز کردم. ضمنا به نظر من ما از تاریخ مان درس نمی گیریم و به همین علت وقایع تاریخی در تاریخ ما فقط یک بار رخ نمی دهند و باز هم تکرار می شوند. مثلا ما بارها در تاریخ، درگیر جنگ های بیهوده و از پیش باخته شده ایم. اما از آن درس نگرفته ایم. نمونه اش جنگ دوم ایران و روسیه، که عباس میرزا اعتقاد داشت دولت ایران قادر به جنگ با روسیه، روسیه ای که فرانسه را شکست داده نیست، اما دیگران نپذیرفتند و با تهییج اعتقادات مردم، ایران را وارد جنگی کردند که منجر به از دست دادن ایالات بسیاری شد.

او افزود: اما در مورد لهستانی ها، باید بگویم من در همان سنین کودکی، گه گاه اخباری از آن ها شنیده یا خوانده بودم و در موردشان کنجکاو بودم از جمله یادم هست شش هفت ساله بودم که گزارشی در یکی از مجلات دیدم در مورد دعوت به ازدواج با زنان لهستانی و تصویر چاپ شده در مجله از مردانی از قشرهای مختلف، که برای ازدواج با این زنان موبور و چشم آبی صفی طولانی شکل داده بودند. به هر روی، من هم در کتاب های «پائیز سال ۳۲» و در «ماه غمگین، ماه سرخ» اشاراتی به مهاجرین لهستانی دارم. اما برگردیم به خود کتاب، به نظر من نویسنده باید به موقع به خواننده اش یک سری امتیاز بدهد تا او را به خواندن داستان ترغیب کند. کاری که به زعم من، نویسنده این کتاب به خوبی از عهده اش برآمده است. در اصل ساختار داستان، به نظر من، ناداستان یا همان non-fiction است اما حسنش این است که نویسنده همانطور که آقای نودهی گفت از حدود فصل ۱۰، به موقع روایت را در دست خودش گرفته و تصویرها و لحظات بسیار زیبایی در کتاب از آن دوران پیش چشم ما گذاشته است.

در ادامه این نشست، شهزاده ایگوآل با تشکر از مترجم اثرشان رویا پورمناف و نشر هونار به خاطر انتشار اثر گفت که زبان من در ترکی به نثر ادبی نزدیک است و به نظرم خانم پورمناف به خوبی توانسته اند از عهده این نثر ادبی در ترجمه بر آیند. او به عنوان نمونه صفحات ابتدایی و بعد هم قسمتی از پشت جلد کتاب شان را برای حاضران خواند.

در ادامه این نشست، مجری جلسه از حاضران در نشست خواستند پرسش ها یا نکات خود را با نویسنده مطرح کنند که در این بخش از نشست در ابتدا ابراهیم مهدی زاده گفت: ما ادبیات و هنر کشور همسایه ترکیه را به وسیله هنرمندان آن دیار از قبیل عزیز نسین، ناظم حکمت، یاشار کمال، یلماز گونی و با ترجمه های رضا همراه، صمد بهرنگی و احمد شاملو می شناسیم. تا آنجا که من مطالعه کرده ام خانم شهزاده ایگوآل علاوه بر نویسندگی، در حوزه رمان، تاریخ و تئاتر، یک فعال اجتماعی هم هستند و برای خود فضای دیگری نیز متصور است، یعنی تبادل فرهنگی، تاریخی و گردشگری بین دو ملت ایران و ترکیه. اما پیشنهاد نوشتن به زبان مادری به ایشان، با توجه به تکثر ادبیات داستانی در ایران، خالی از لطف نیست.

در ادامه جلسه، مسعود پهلوان، بخش نظراتش را چنین بیان کرد: من کتاب «اشک های اصفهان» ایگوآل را (که بیان دو عشق موازی در زمان حاضر و دوران صفویه است)، کامل خوانده ام و به نظرم نویسنده در آثارشان کوششی قابل توجه در شناساندن ایران و ایرانیان به مردمان ترکیه و سایر ملل داشته که بسیار ارزشمند است.

سپس هادی هیالی اینگونه نظراتش را مطرح کرد: در شهر ما، اهواز، منطقه ای وجود دارد به نام کمپلو (Camp LO)، که البته از مناطق قدیمی است و اردوگاه سربازان لهستانی و بستگانشان بوده است. تا آن اندازه که من می دانم لهستانی های مقیم آنجا در آن زمان، نتوانستند با مردم محلی ارتباط نزدیکی برقرار کنند. به طوری که پس از پایان جنگ تقریبا دسته جمعی آنجا را ترک کردند.

که پیرو صحبت او، شهزاده ایگوآل گفت: یک علت عدم ارتباط، توصیه ها و در واقع دستور کشورهای اشغالگر ایران در زمان جنگ دوم یعنی روسیه و انگلیس به مهاجرین بود که آنها را از برقراری ارتباط با اهالی محلی حذر می داد.

سیروس نفیسی هم در این نشست به بیان نظراتش پرداخت و گفت: در ابتدا بگویم که بابت نوشتن این کتاب باید به نویسنده تبریک گفت. کتاب در فصول آغازینش، بیان مستندوار- تاریخ گونه است از ماجرای کوچاندن لهستانی های اسیر در روسیه به ایران، اما از حدود نیمه کتاب ما وارد بخش داستانی کار می شویم. به نظرم این سبک روایت، انتخاب درست و آگاهانه ای از سوی نویسنده بوده است. یعنی اگر آن نیمه اول نبود، آن سختی شرایط و فجایع، به خواننده انتقال نمی یافت. ضمنا در کتاب اشاراتی به عکس های «ابوالقاسم جلا» شده که تصاویر ماندگاری از آن دوران و این مردمان در اصفهان ثبت کرده و همچنین تلاش های «عبدالحسین سرداری» سفیر وقت ایران در فرانسه که راه گریز تعداد زیاد از لهستانی های یهودی را به عنوان اتباع ایرانی به کشورمان فراهم می سازد و به شیندلر ایران هم مشهور شده است. و نکته مهم دیگر تمرکز کتاب بر یهودیانی است که در میان حدود ۱۴۰ الی ۲۰۰ هزار لهستانی کوچ داده شده به ایران، تا به حال کمتر به آنها پرداخته شده بوده است. آن شش هفت هزار یهودی ایی که راحل و دخترش سارا هم در میانشان بودند و کتاب به آنها تقدیم شده است.

دورا توسوابا که مترجم آثار ایرانی به لهستانی است و چند سالی است برای تحصیل و تحقیق در ایران ساکن شده، با اشاره به این که پیوند مردم و فرهنگ ایران و لهستان خیلی قوی است و مردم این دو کشور به نوعی بهم نزدیک هستند، ضمن ستایش از چاپ چنین کتاب هایی گفت: پس از این کتاب کنجکاوتر شدم درباره لهستانی های کوچانده شده به ایران بیشتر بدانم، به خصوص آنکه به تازگی متوجه شده ام که خانواده من هم به نوعی در گیر این ماجرا در آن زمان بوده.اند.

عباس باباعلی هم در این نشست چنین نظراتش را بیان کرد: من با نظر آقای جولایی موافقم که بزنگاه های تاریخی جذابند، اما نوشتن بر اساس آن هم همان قدر سخت است. چون یک پایش در تاریخ و مستند است، یک پایش هم در داستان و ادبیات. من هم در یکی از این جلساتی که به مناسبت حضور لهستانی ها در ایران، با اجرای زنده یاد خسرو سینایی اداره می شد، شدیدا تحت تاثیر زندگی و مرارت های لهستانی های مقیم ایران قرار گرفتم و اتفاقا در یکی دو داستان بلندم از جمله «اینجا لندن است ساعت دقیقن ۱۲ نیمه شب»، اشاراتی دارم به زندگی و سرنوشت لهستانی های مقیم ایران. در ضمن از خانم شهزاده به خاطر معرفی فرهنگ و ادب سرزمین ایران به سایر ملل تشکر می کنم، کاری که در بین اکثر ما نویسندگان و دوستان ادبیات، تا اندازه ای مغفول مانده است.

در ادامه نشست  شهزاده ایگوآل در بخش دیگری از سخنانش، با اشاره به تعدادی از نویسندگان معروف ترکیه، از جمله عزیز نسین، اورهان پاموک، ناظم حکمت، الیف شافاک و… به دلایل برخی تیراژهای کهکشانی آثار نویسندگانی چون پاماک و شافاک که ناشی از پشتیبانی بنگاه های خاص است، اشاره کرد. 

این مطلب با تایید رضا جولایی همراه بود و گفت: در ایران هم این قضیه تا اندازه ای وجود دارد و گاه ناشران به آثار نویسندگانی خارجی ای بها و تیراژ آنچنانی می دهند، که ادبیات و ارزش کارشان به هیچ وجه قابل قیاس با نویسندگان خوب ما از جمله دولت آبادی، مندنی پور، سناپور و… نیست.

در پایان نشست، مجری جلسه از خانم شهزاده ایگوآل و آقای جولایی درخواست کرد به عنوان حسن ختام و در آستانه یلدا، اشعاری بخوانند، که اشعاری از حافظ و مولانا برای حاضران قرائت شد.

در این نشست ادبی- فرهنگی، نویسندگان و منتقدان دیگری از جمله حسین سناپور، پوریا فلاح، پریا نفیسی، فاطمه قدرتی، فرحناز علیزاده و فاطمه سلطانپور نیزحضور داشتند، که در مواردی به بیان نظرات خود پرداختند.

انتهای پیام