واکاوی ازدواج فراملی زنان ایرانی با مردان افغان

در دوران اقامت طولانی مهاجران افغان در ایران، بیش از ۳۰ هزار نفر از زنان ایرانی با مردان افغان ازدواج کرده اند؛ غیرقانونی بودن ازدواج با اتباع غیرمجاز، مشکلات شناسنامه ای، تحصیلی، بهداشتی و اسکان فرزندان آنان را در پی دارد و زنان را دچار سردرگمی و آوارگی می کند.

نامش اسراست. ۲۵ سال دارد، اما خطوط چهره اش سن بیشتری را نشان می دهد. اهل یکی از روستا های مشهد است. نه رنگ به رخساره دارد، نه لبخندی به لب. شش سال است ازدواج کرده با مردی افغان که حکم پدرش را دارد.
 
به قول خودش، سوادش به قدر امضایی است که پای معامله پدر با مرد افغان زده است. می گوید: «پدرم مرا به استادکار روستا فروخت. همه به نام استادکار می شناختیمش. همه کار های بنایی روستا با او بود. حتی بهترین معمار های مشهد برای ظریف کاری ساختمان هایشان به سراغ او می آمدند. پولدار بود. خانواده فقیری داریم و پدرم در عوض پول مرا به «جمعه» داد. دو فرزند دارم، یکی چهارساله و یکی هم هفت ساله».

از تابعیت فرزندانش می پرسم، می گوید: بچه ها تابعیت ایران ندارند. چندین بار برای گرفتن شناسنامه مراجعه کرده ام، اما نداده اند. می گویند باید ازدواجتان ثبت قانونی شود و شوهرم اقامت قانونی بگیرد.
 
فرزندان حاصل از ازدواج غیرقانونی اتباع خارجی با ایرانی تا ۱۸ سالگی از دریافت تابعیت ایرانی محروم هستند. همچنین بسیاری از ازدواج های غیرقانونی دختران ایرانی با اتباع افغان هرگز به ثبت نمی رسد.
 
نبود ضمانت نامه قانونی و رسمی برای پایبندی زوج به ادامه زندگی و پرداخت نفقه، نامشخص بودن وضع حضانت و قیمومیت فرزندان در صورت فوت زوج یا زوجه یا هر دو آنها، بلاتکلیفی وضع هویتی فرزندان آنان، موفق نبودن پیگیری مسائل حقوقی و اقامه دعوی از سوی زوجه علیه زوج به دلیل ثبت نشدن ازدواج، خروج زوج از کشور و عدم برگشت و بروز مشکلات و اختلافات خانوادگی به دلیل تفاوت فرهنگ ها ازجمله تبعات ازدواج زنان ایرانی با اتباع بیگانه است. بسیاری از مردان تبعه خارجی پس از ازدواج، به دلیل نبود کار، برای امرار معاش به کشور های خود برمی گردند و همسران خود را با فرزندان شان رها می کنند.

آمار ها چه می گویند؟

سابقه حضور افغان ها در ایران به دهه ۶۰ بازمی گردد، اما در سال ۱۳۸۰ نخستین گام برای شناسایی افغان های مقیم ایران برداشته شد که به دلیل غیرقانونی بودن اقامت شان، دولت هیچ آمار دقیقی از آن ها نداشت. مجریان طرح سرشماری توانستند دو میلیون و ۳۴۹ هزار و ۶۸ مهاجر افغان را به محل های انجام سرشماری بکشانند.
 
مسئولان وزارت کشور در آن زمان تخمین زدند که حدود ۲۵۰ هزار افغان نیز حاضر به شرکت در سرشماری نشدند که از این تعداد تنها اقامت ۹۸۰ هزار نفر مجاز شناخته شد.
 
بر اساس اعلام سایت مرکز آمار ایران، سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ اتباع افغانستانی با یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر، حدود ۹۶ درصد کل اتباع خارجی در ایران را تشکیل می دهند. این در حالی است که احمد وحیدی، وزیر سابق کشور، در حاشیه جلسه هیئت دولت در پنجم آنلاین ۱۴۰۲، تعداد اتباع افغانستانی در ایران را پنج میلیون نفر اعلام کرد.
 
تا پیش از این تجمع اتباع افغانستانی تنها در برخی از نقاط تهران بود ازجمله شهرستان ری، پیشوا، پاکدشت، ورامین و نقاطی از جنوب شرق تهران همچون منطقه ۱۵ تهران، اما حالا می توان حضور افغان ها را در همه نقاط شهر شاهد بود. لازمه دستیابی به آمار دقیق افغان ها نیازمند همکاری خود اتباع است؛ چراکه در هر فراخوان از سوی اداره اتباع و مهاجرین خارجی برای شناسایی اتباع مجاز و غیرمجاز، شاهد عدم تمایل افغان ها برای حضور در این طرح ها هستیم.

اختلاط فرهنگی و نژادی

پدیده دیگری را هم زمان با افزایش حضور اتباع به ویژه اتباع افغانستانی شاهد هستیم؛ ازدواج آن ها با زنان و دختران ایرانی. ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی ایران، ازدواج مرد خارجی با زن ایرانی را در مواردی که منع قانونی وجود نداشته باشد، موکول به اجازه مخصوص از طرف دولت کرده است. بر همین اساس، بسیاری از مردان افغانستانی فاقد مدرک (غیرمجاز) با زنان ایرانی ازدواج کرده اند، اگرچه آمار رسمی و ثبت شده ای از آن در دست نیست، اما گذری در مناطق مختلف کشور به ویژه استان ها یا مناطقی که حضور افغان ها در آن بیشتر است، آشکارا این موضوع را تأیید می کند. از سوی دیگر تغییر ترکیب جمعیتی و اختلاط نژادی نیز موضوعی است که جمعیت شناسان بار ها به آن اشاره دارند.
 
مطابق بررسی ها، خانواده هایی با سطح درآمد کم، در قبال دریافت مبلغی به عنوان شیرب ها حاضر به ازدواج دختران شان با مردان افغان هستند. موضوعی که به طور غیرمستقیم در فضای سینمایی کشور نیز به آن پرداخته شده است.
 
آنچه در رسانه ها به ویژه در سینمای ایران از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانستانی بازنمایی شده است، زنانی از طبقات پایین جامعه را نشان می دهد که پدران یا خانواده بر اثر فقر مجبور به فروش آن ها به اتباع افغان هستند. این نوع ازدواج ها ازدست دادن تابعیت ایرانی زنان پس از ازدواج با اتباع غیرمجاز افغانستانی و همچنین رهاشدن بسیاری از آن ها در آن سوی مرز ها توسط شوهران شان را به دنبال دارد.
 
اهمیت این موضوع از آنجا ناشی می شود که در پس این نوع ازدواج های غیرمجاز با اتباع افغانستانی، علاوه بر بلاتکلیفی اجتماعی، بهداشتی و آموزشی فرزندان حاصل از این ازدواج ها، آثار منفی اجتماعی و مشکلات روحی و روانی برای زنان ایرانی باقی مانده و یکی از ریشه ای ترین دلایل آسیب های اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. 
 
مطابق نتایج یک پژوهش که در کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی منتشر شده است، در دوران اقامت طولانی مهاجران افغان در ایران، بیش از ۳۰ هزار نفر از زنان ایرانی با مردان افغان ازدواج کرده اند؛ به ویژه که ۹۸ درصد از این ازدواج ها با شکست همراه هستند. غیرقانونی بودن ازدواج با اتباع غیرمجاز، مشکلات شناسنامه ای، تحصیلی، بهداشتی و اسکان فرزندان آنان را در پی دارد و زنان را دچار سردرگمی و آوارگی می کند.
 
به نظر می رسد آسیب شناسی حضور اتباع غیرمجاز در همه ابعاد نیازمند بررسی کارشناسی تری از سوی مسئولان است. عواقبی که می تواند چند نسل را با چالش هایی مواجه کند. رهاشدن زن ایرانی از سوی مرد افغان، آوارگی پس از این نوع ازدواج، بی هویتی و نداشتن شناسنامه فرزندان حاصل از این نوع ازدواج و در مقطعی طردشدن دختر از سوی خانواده ایرانی اگرچه ممکن است از سوی برنامه ریزان و مسئولان آمار قابل توجهی نباشد، اما وجود حتی یک مورد این چنین می تواند در تحقق هر یک از آسیب های اشاره شده در این گزارش سهیم باشد.