روز زمین و «چندبحرانیِ» سرزمینِ ما

با وام گرفتنِ این عبارت، و به مناسبت دوم اردیبهشت (۲۲ آوریل) که روز زمین (Earth Day) نامیده شده، در زیر به شاخصه های چندبحرانیِ جدی ای که در کشور ما بر زندگی همگان و بر بستر زیست اثر منفیِ شدید دارد، اشاره می کنم:

حکمرانی معیوب؛ در سال های اخیر، شاهد فاصله یابی هرچه بیشتر میان آن چه که حکومت تجویز می کند و آن چه که عموم مردم می پسندند، هستیم. فاصله گرفتن اکثریت مردم از صندوق های انتخابات، شاید بارزترین نمود افزایش فاصله میان جامعه و سران آن باشد. اگر این معضل رفع نشود، وضعیت «دولت بی اقتدار» (دولتی که فقط خود را حفظ می کند و مدیریت مؤثر و مثبتی بر جامعه ندارد) در کشور تشدید خواهد شد که یک نتیجه ی آن افزایش باز هم بیشترِ هرج ومرج در کاربری زمین و فرصت یافتن قانون گریزان برای تصرف جنگل ها و مراتع و دیگر دارایی های مشترک ملی است.

تنزل جایگاه قانون؛ بدیهی است که قانون را حکومت ها وضع می کنند. اما هر قدر که در تدوین قانون و مقررات، عرف و روح حاکم بر جامعه اثرگذارتر باشد و هر اندازه که عموم مردم خود را بیشتر در وضع قانون مؤثر ببینند، پایبندی ایشان به آن بیشتر خواهد بود. در شرایط کنونیِ کشور ما، دور زدن پروتکل ها و قانون چه در سطح مدیریت کلان و چه در رفتار روزانه ی مردمان به امری عادی بدل شده و در واقع هر کاری (مثلا وارد کردن یک کالا به کشور یا انجام کاری جدی در اداره ها) از طریق رفتارهای «کار چاق کنی» روان تر صورت می گیرد تا مطابق روش های معقول و استاندارد. نتیجه در محیط زیست، فاجعه ی تمام عیاری است که نمودهای آن را برای مثال در ساخت و آبگیری سدهای بزرگ بدون تمکین به الزام های محیط زیستی، معدن کاوی در هر نقطه ی حساس و آبخیز، و چراندن دام در کوه و دشت بدون کم ترین اعتنا به ظرفیت رویشگاه و زمان مناسب می توان دید.

دو موضوع بالا به نظر من مادر مجموعه معضل هایی است که محیط زیست کشور درگیر آن است. با این حال، چند مورد مشخص از این بحران ها یا مشکلات را که کلاف پیچیده ی چندبحرانی را شکل داده، یادآور می شوم.

فرسایش خاک؛ بر پایه ی آمارهای رسمی داخلی و تخمین های جهانی و مشاهده های عینی به جرأت می توان گفت که ایران یکی از بالاترین نرخ های فرسایش خاک را در جهان دارا است. در همه ی کوه های کشور شیب های چاک چاک شده را می توان دید. اگر تا ده پانزده سال پیش،کوه های عمیقاً فرسایش یافته (badland) که شکل های عجیب و غریب دارد و در میان بازدیدکنندگان به «کوه های مریخی» شهرت یافته فقط در جنوب شرقی کشور به چشم می خورد، امروزه حتی در شمال غرب و بسیاری نقاط دیگر هم این پدیده که نشانه ی نابودی کامل خاک زنده است، دیده می شود. پشت هر سیل بندی که ساخته می شود در یکی دو سال پر از رسوب می شود، با هر بارندگی رودخانه ها انباشته از گل می شود، و هر سال دست کم به اندازه ی حجم مخزن یک سد متوسط (دویست سیصد میلیون مترمکعب) رسوب در پشت سدها تلنبار می شود. به جز چرای مفرط دام و طرح های عمرانی ناپایدار، کشاورزی غلط نیز با شیوه هایی مانند شخم در جهت شیب، و برداشت غلط محصول که نمونه ی آن را در سیب زمینی ها و سبزیجات آغشته به گِل دیده می شود، از عامل های مهم فرسایش خاک است. نیازی به گفتن نیست که زمینِ فرسایش یافته نه می تواند آب را ذخیره کند و نه بستر مناسبی برای رویش گیاهان خواهد بود.

خشکیدگی سرزمین؛ این پدیده نتیجه ی چند صد هزار چاه عمیق مجاز و غیرمجاز که (که به تعبیر منقول از دکتر مرتضی فرهادی) خون زمین را می مکند، و صدها سد بزرگ و متوسط و هزاران سیل بند است که از دهه ی شصت به بعد ساخته شده و موجب اختلال اساسی و مزمن در سامانه ی هیدرولوژیک کشور شده اند. نمودهای این پدیده را در فرونشست همه ی دشت ها، خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها، نرسیدن رودخانه ها به مقصد طبیعی شان یعنی مصب ها و تالاب ها، نابودی کشاورزی در بسیاری از نقاط قبلاً حاصلخیز مانند دشت های جنوب شرق اصفهان و نخلستان های خوزستان، و در خشک شدن و آفت زدگی و آتش گرفتگی بخش های گسترده ای از جنگل های زاگرسی می توان دید.

رهاشدگی جنگل و مرتع؛ پوشش گیاهی طبیعی کشور چونان لقمه ای برای بلعیدن در معرض بدترین کاربری های کوته بینانه قرار داده شده است. تقریباً در هیچ نقطه از کشور مدیریت اصولی بر جنگل و مرتع حاکم نیست و فرصت طلبان نهایت سوء استفاده را از نبود نظارت مؤثر بر این دارایی های طبیعی دارند.

خصوصی سازی گستاخانه ی طبیعت؛ فساد ریشه دار در ساختار اداری کشور زمینه ساز بذل و بخشش منابع طبیعی به صورت معدن شن و ماسه، زمین برای شهرک سازی، واگذاری با عنوان «طرح طوبی»، واگذاری کوه برای ساخت تله کابین و حریم رودخانه برای رستوران و هتل… همراه با زدوبند در بانک ها و دادن وام های کلانِ ناحق به افراد و محفل های خاص شده است. به علاوه، بی ثباتی در وضع اقتصادی که یک نتیجه ی آن ریزش پیوسته ی ارزش پول ملی است، سبب شده که گروه های وسیعی از مردم عادی هم برای حفظ دارایی خود دست به خرید زمین هایی بزنند که در یک چرخه ی فسادآمیز از مالکیت عمومی وارد بورس شده است. در یکی دو سال اخیر، محفل های تصمیم ساز مرزهای قانون گریزی را به کلی در نوردیده اند و اصول قانون اساسی و قانون های حفاظت از جنگل و مرتع و محیط زیست را زیر پا گذاشته و با مصوبه هایی مانند صدور سند مالکیت بستر رودها به نام وزارت نیرو یا «طرح مولدسازی» نقشه ی خصوصی کردن دارایی های خداد کشور را در انداخته اند.

بی پناهی حیات وحش؛ نابودسازی گسترده یا تکه پاره کردن زیستگاه ها سبب نابودی بیش از نود درصد حیات وحش شاخص کشور در چهار دهه ی گذشته شده و کشور را از سرزمینی پرتنوع و جذاب به محیطی فقیر از نظر گونه گونی و فراوانی جانداران بدل کرده است.

فرار ذخیره های ژنتیکی؛ ایران به یکی از کشورهای مهاجرفرست بدل شده که عمده ی مهاجران آن هم از نظر تحصیلات و تخصص و کارآفرینی در رتبه های بالا قرار دارند. بر پایه ی پاره ای برآوردها، متوسط ضریب هوشی کشور به این علت، تنزل کرده است.

تخریب خاطره های جمعی؛ تاراج منابع طبیعی، دستکاری شدید در چشم اندازهای سرزمینی، نابودسازی سازمان یافته ی بافت های تاریخی شهرها و روستاها که حتی بنای کم تر امام زاده و مسجدی از آن در امان مانده، آن چه را که خاطره ی جمعی خوانده می شود و سبب دلبستگی به زادگاه و میهن است، از میان برده است. قطعاً یکی از علت های مهاجرت گسترده و نامتوازن از روستاها به شهرها و از شهرها به خارج از کشور، همین زدوده شدن عامل های خاطره انگیز و وابسته ساز بوده است.

تغییر اقلیم؛ پدیده ی گرم شدن زمین که در منطقه های خشک مانند ایران با شدتی بیشتر اثرگذار است، خود را به شکل کوچک شدن پهنه های یخ و برفی کوه ها، کم تر شدن بارش برف، کوتاه شدن دوره های سرما، نوسان های غیرعادی دما، افزایش شدید تبخیر و تصعید، سیلابی و موقتی شدن بسیاری از رودخانه ها، و… به وضوح خود را در کشور ما نشان می دهد. اما در عمل، مدیریت کشور هیچ اقدام مؤثری در کاستن از عامل های تغییر اقلیم (مثلاً کاهش تولید و مصرف سوخت های فسیلی) و نیز در ایجاد شرایط سازگاری با این تغییرات (مثلاً کاستن از وابستگیِ اقتصاد به منابع طبیعی) انجام نداده است.

بی ثباتی اقتصاد؛ چند دهه است که نوروز و آغاز سال نو به جای شادمانی، برای مردم ما کابوس موج خیز گرانی را همراه دارد. اگر در دهه های شصت تا هشتاد تورم با نرخ های یک تا دو رقمی بالا می رفت، شوربختانه در چند سال اخیر نرخ های ارز و مسکن و پاره ای اقلام خوراکی، در بازه های زمانی کوتاه جهش های چند برابری داشته است. این وضعیت که در جهان استثنایی است، فقر را دامنگیر طبقه ی متوسط هم کرده و آفرینش های فرهنگی و کنش های اجتماعی را که عمدتاً در این طبقه صورت می بندد، زیر تأثیر شدید منفی قرار داده است.

چاره ی کار چیست؟ همه ی بحران ها یا معضل های بالا با هم و در نهایت شدت در کشور ما در کار اند. این چندبحرانی که اینک مزمن شده، جز با اصلاح ساختاری شیوه های حکمرانی که می تواند از بالا و توسط حکومت پیش رانده شود، ممکن نیست. در این صورت، کشور ما با پشتوانه ی چند هزاره تمدن و فرهنگ سازی، با اتکا به نیروی انسانی کارآمد در داخل و آنانی که از خارج باز خواهند گشت، با بهره گیری از سرمایه های ورودی، و با استفاده ی معقول از امکانات طبیعی خوب و جاذبه های تاریخی و فرهنگیِ این کهن بوم، در مدتی حدود بیست سال به ثبات اقتصادی و محیط زیستی و حداقل رفاه همگانی دست خواهد یافت.

*کنشگر محیط زیست