مهاجران افغانستانی و محیط زیستِ ما

همه می دانند که دولت آمریکا بود که برای مقابله با شوروی، پیچیده ترین سلاح ها را به دست افراطی های افغانستان دادند و پاکستانِ خشکه مذهبی و اتمی را هم آشیان و منبع خوراک رسانِ ایشان قرار داد و به این ترتیب، ملتی را برای بیش از چهار دهه درگیر جنگ و مرگ و گرسنگی و آوارگی کرد. در این میان، کسانی هم بودند که می پنداشتند “مجاهدان افغانستان” به راستی برای دفاع از اسلام رودرروی شوروی و بعد ها رویاروی دولت افغانستان ایستاده اند، و احتمالا متوجه نبودند که چه گرفتاری عظیمی برای مردم افغانستان و خودمان در پیش است. به هر حال، در این موردِ تاریخی هم باز ثابت شد که آشوب و جنگ و افراطی گری در عقیده فقط به سود گروه های کوچک قدرت طلب و به زیان انبوه مردم عادی است.

حمایت از طالبان اگرچه برای حکومت آمریکا این دستاورد را داشت که شوروی را از افغانستان بیرون راند، اما صد ها میلیارد دلار هزینه و کشته های بسیار و تراژدی یازده سپتامبر را هم در پی داشت که البته هزینه های مالی و جانی را مردم عادی آمریکا متحمل شدند. بر کشور ما هم هزینه ی سنگین پذیرش میلیون ها مهاجر بار شد.

در این جا به اثرات حضور این همه انسانِ آواره بر منابع پایه و شاکله ی اجتماعی سرزمینی که خود درگیر کم آبی و کمبود مواد خوراکی و بیکاری و افزایش جرم و معضل های آموزشی است، نمی پردازم. فقط به نکته ای اشاره می کنم که کم تر به آن پرداخته اند، و آن فشار مضاعف بر مراتع کشور به ویژه علفزار ها و جنگل های کوهستانی، ناشی از سپردن کار چوپانی به مهاجران افغانستانی است.

بخش بزرگی از دام پروری ایران، به ویژه پرورش بز و گوسفند، متکی به چرا در کوهستان ها است. مراتع ایران حتی پنجاه شصت سال پیش هم درگیر چرای فراتر از ظرفیت مراتع بود. یعنی شمار دام و طول مدتی که دام ها در طبیعت می چریدند، بیشتر از آن بود که مقدار تولید طبیعی علوفه بتواند کفاف تغذیه ی آن دام ها را بدون تخریب جبران ناشدنیِ پوشش گیاهی بدهد. در دوره ی پس از انقلاب، اصرار بر رسیدن به “خودکفایی” در تولید کشاورزی و دامی در کنار کاهش اقتدار دولت در امر حفاظت از سرزندگی خاک، هم شمار دام ها و هم خودسری دام داران در بهره کشی غیراصولی از مراتع و جنگل ها را افزایش داد. نتیجه این بود که پوشش گیاهی سرزمین سخت آسیب دید، نرخ فرسایش خاک کشور به بالاترین رکورد های جهانی رسید، سیل های ویرانگر و غیرطبیعی چند برابر شد، و ذخیره شدن آب در آبخوان ها تقریبا ناممکن گردید.

رخداد دیگر، تخریب تقریبا کامل سامانه های عشایریِ مبتنی بر مراتبِ ایلی و دلبستگی به زادگاه و قلمروِ عرفی بود. در چهار دهه ی گذشته، ایل راه ها بدل به جاده های “نیسان رو” شد؛ کوچِ آرام از قشلاق به ییلاق و برعکس، به جای پیروی از قانون طبیعت و توجه به وضع رویشگاه، به شکل ماشینی در زمان های دلبخواه صورت گرفت؛ و شیوه ی دام داری بدل به ملغمه ی ناهماهنگی شد از زندگی جاه طلبانه ی شهری و شیوه ی معیشت عشایری یا دام پروری سنتی که بر پایه ی بهره برداری ملاحظه کارانه و آینده نگرانه از طبیعت بود. در این وضعیت، بسیاری از دام داران، به ویژه آنان که دام های زیاد دارند، چرا را به چوپانانِ استخدامی سپردند و خود زندگی در شهر یا روستا را برگزیدند. این چوپان ها که بسیاری شان افغانستانی هستند، در بافت جامعه ی محلی عنصری بیگانه به شمار می روند و با محیط طبیعیِ محل پیوند انداموار (ارگانیک) ندارند. اینان امید ناچیزی به ماندگاری در محیط کار خود دارند و از این رو ناخودآگاه یا آگاهانه علاقه ای به حفظ محیط ندارند. از سوی دیگر، این چوپانِ بیگانه زیر فرمان یک سرمایه دار که فقط دام هایش را به او سپرده و انتظار حداکثرِ سود زودرس را دارد، اگر هم بخواهد، اصلا نمی تواند درباره ی تعداد مناسب دامی که می تواند در مرتع چرا کند و درباره ی زمان مناسب ورود و خروج دام از مرتع اظهارنظر کند. بسیاری از این چوپانان پیشینه ی مرتع داری و دامپروری هم نداشته و با اصول حفاظت بیگانه اند؛ همچنین برای پخت وپز و گرمایش از بوته ها و درختچه و درختان استفاده می کنند که با این کار آسیبی جبران ناپذیر به پوشش گیاهی و خاک وارد می شود. به این ترتیب، مرتع یا جنگل در نظر بهره بردار یک منبع مجانی است که باید تا می توان از آن برداشت.

حضور چوپان خارجی، آن هم در شرایط نبود نظارت مناسب قانونی و اقتدار دولتیِ کافی برای حفاظت، نتیجه اش می شود تشدید وضعیتی که امروزه می بینیم: مراتعِ تا حد مرگ چریده، فرسایش هراس آور خاک، آتش سوزی های پی درپی در علفزار ها و بیشه و جنگل ها… و آینده ای مبهم برای منابع آب.