بررسی جزئیات استعدادیابی و استعدادپروری در دانشگاه های جهان

به گزارش خبرنگار ورزشی خبرگزاری علم و فناوری آنا، ورزش حرفه ای یکی از ارکان مهم توسعه ورزش در کشورهاست. توسعه ورزش حرفه ای در هر کشور پیش زمینه کسب موفقیت در رقابت های جهانی و المپیک است.

فرایند شناسایی ورزشکاران مستعد یکی از مهم ترین مسائل در ورزش های معاصر است. استعدادیابی در حال تبدیل شدن به یک بازار بزرگ است. در حوزه های مختلفی مانند ورزش، هنر و تعلیم و تربیت، محققان به دنبال یافتن مؤثرترین روش ها برای شناسایی نخبگان هستند. امروزه بسیاری از محققین و کارشناسان در امور ورزشی بر این باورند که یکی از مهم ترین بخش ها و اولویت ها در ورزش سطح بالا، داشتن سیستمی یکپارچه و سازمان یافته برای استعدادیابی و پرورش استعداد ها است.

طرح های استعدادیابی و استعداد پروری در کشورهای مختلف

در بسیاری از کشورها، فدراسیون های ورزشی و حتی تیم های باشگاهی از برنامه های بلندمدت برای رشد و توسعه توانایی های ورزشکاران از سنین پایین استفاده می کنند. طی سالیان اخیر اغلب مربیان به طور غیر رسمی ورزشکاران خود را بر اساس یک سری معیار ها انتخاب می نمایند، اما تقریباً جستجو برای دستیابی به مهمترین عوامل شناخت و به کارگیری استعدادیابی در ورزش قهرمانی از اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ در کشور های اروپای شرقی آغاز گردید اما اوج رشد آن را می توان در نتایج خیره کننده ورزشکاران آلمان شرقی که با ۱۶/۴ میلیون نفر جمعیت در بازی های المپیک به عنوان «کارخانه ساخت مدال طلا» مشهور شدند، پس از آن در دهه ۱۹۸۰ چینی ها و سپس کشور های غربی به ویژه آمریکا، کانادا و استرالیا دورانی آرام تر، ولی عملی تر را در استعدادیابی آغاز کردند. برنامه هایی که در آلمان شرقی اجرا شده اند از مشهورترین و مقبول ترین برنامه ها هستند که درباره شان بحث های زیادی نیز به عمل آمده است.  تنها در المپیک سال ۱۹۷۲ کسانی که از کشور آلمان شرقی به مدال دست یافتند با شیوه علمی انتخاب شده بودند. گروهی از دانشمندان و متخصصان قایقرانی در کشور رومانی در سال ۱۹۷۶ دختران جوان را برای شرکت در مسابقه قایقرانی گزینش کردند. نتیجه این اقدام یک مدال طلا، یک مدال نقره و ۲ مدال برنز بود. همچنین گروه دیگری برنده پنج مدال طلا و یک نقره در سال ۱۹۸۴ المپیک لس آنجلس شدند و ۹ مدال در بازی های المپیک سئول کره جنوبی سال ۱۹۸۸ را کسب کردند.

کشف ستاره های آینده در ورزش، هدف و انگیزه بسیاری از محققان برای ورود به حوزه استعدادیابی ورزشی است. امروزه استعدادیابی به عنوان شیوه رایج علمی، بی ضرر، قانون مدار و اثرگذار با داشتن مؤلفه های مثبت دیگر، به منظور هدایت کودکان و نوجوانان به سوی ورزش قهرمانی توسط همگان پذیرفته شده است. محققان ورزشی به طور دائم به دنبال پاسخ به این سوال هستند: چطور یک کودک با استعداد را تشخیص دهیم و کدام ورزش برای او مناسب ترین است؟ پاسخ صحیح معطوف به شناسائی اجزاء و عواملی است که می تواند پیشگویی کننده موفقیت یک ورزشکار در ورزش خاص شود. صرف هزینه های گزاف برای دستیابی به موفقیت ورزشکار در صحنه های ملی و بین المللی و بر هیچ کس پوشیده نیست، اما اهمیت از دست دادن بهترین دوران زندگی یک فرد مسئله ای است که می بایست بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد.

راز موفقیت در استعدادیابی

برای موفقیت در امر استعدادیابی، شاید باارزش ترین امر شناسایی خمیرمایه وراثتی و مهیا نمودن محیط مناسب برای فرد مستعد است. این روند باعث می شود تعداد نخبگان ورزشی در هر رشته افزایش یافته و مربیان و دست اندرکاران حق انتخاب وسیع تری در بین بهترین ها داشته باشند. مدل های مختلفی برای شناسایی استعداد های ورزشی در کشور های مختلف جهان و جود دارد و هر کدام از آن ها مسیر های مختلفی را دنبال می کنند. در ایرلند و انگلستان مدل مشارکت ورزشی مستمر در طول عمر، در آمریکا الگوی عدم دخالت دولت در سیستم ورزش که مدارس و دانشگاه مهمترین مسیر پرورش ورزشکاران نخبه و ورود به ورزش قهرمانی است (مدل مدرسه محور). در دانمارک استعدادیابی ورزشی با تاکید بر محیط، در مالزی طرحی تحت عنوان طرح جذب ورزشکاران وجود دارد. ملاک انتخاب ورزشکاران مستعد، نتایج مسابقات و نیز علاقمندی آن ها می باشد. مسئولیت کنترل مرکز ورزشکاران نخبه با محققین، دانشگاهیان، متخصصین و دانشمندانی است که آزمون های اولیه را طراحی می کنند. کلیه اطلاعات جمع آوری شده، برای تجزیه و تحلیل و نگهداری به شورای ملی ورزش ها ارسال می گردد.

نقش شناسایی و الگوبرداری مناسب در استعدادیابی

چین یکی از مؤثرترین سیستم ها را در جهان برای انتخاب و پرورش استعداد های ورزشی به صورت نظام مند دارد. در جمهوری فدرال آلمان، استعدادیابی در مدارس و باشگاه های ورزشی انجام می گیرد. ورزش در رویکرد ژاپن برای شناسایی استعداد های جوان منقطع است و اتکاء زیادی بر مراکز خصوصی و مدارس برای حمایت از ورزشکاران نخبه با استعداد دارد. در نتیجه توسعه ورزش در هلند، همیشه باشگاه های ورزشی بیش از مدارس، سازمان های شهری یا فراهم کنندگان تجاری به عنوان مهمترین ساختار فعالیت های وزشی سازمان یافته شناخته می شوند. ساختار ورزش هلند از سه سطح ملی، منطقه ای و محلی) باشگاه های ورزشی و شهرداری ها (تشکیل شده است. دولت محلی نقش مهمی در ورزش محلی بازی می کند. شناسایی و الگوبرداری مناسب از سیستم های موفق استعدادیابی در کشور های موفق دنیا می تواند یکی از مسیر های موفقیت برای کشور های در حال توسعه ورزشی باشد.

یکی از موضوعات مهمی است که امروزه محققان ورزش بیشتر کشور ها به دنبال آن می باشند. کشف افراد مستعد در سنین پایین، سپس هدایت، کنترل و ارزیابی آن ها در صعود به بالاترین سطح از مهارت اهمیت زیادی دارد. استعدادیابی ورزشی از نظر دانشمندان علوم ورزشی، راهی منطقی، کوتاه و مقرون به صرفه برای حضور موفقیت آمیز ورزشکاران در صحنه های بین المللی است؛ بنابراین با توجه به پراکندگی وسیعی که بین انواع ورزش ها از نظر نیاز های فیزیکی، فیزیولوژیکی، روانشناختی، تیپ بدنی و ظرفیت های بیولوژیکی وجود دارد، به کار گرفتن اطلاعات دقیق و علمی در مورد انتخاب هر فرد در ورزش متناسب با استعداد های وی، ضرورت بی، چون و چرا محسوب می شود.

الگو های مطرح شده در استعدادیابی ورزشی

الگوی پنج مرحله ای بار – ایور ۱۹۷۵: با ارزشیابی خردسالان بر اساس متغیر های پیکرشناسی، فیزیولوژیکی، روانی و عملکرد ورزشی آغاز می شود، سپس ظرفیت و پاسخ به سختی تمرینات با شرکت دادن افراد در یک دوره تمرینی کوتاه مدت ارزیابی می شود. در مرحله بعد تاریخچه خانوادگی فرد به لحاظ قد و قامت و سابقه ورزشی بررسی می شود و در نهایت یک معادله رگرسیون (پیشگویی) بر اساس اطلاعات حاصله محاسبه می شود.

الگوی گیمبل ۱۹۷۶: در این مدل گیمبل در مرحله اول متغیر های فیزیولوژیک و ریخت شناسی را برای شناسایی استعداد های ورزشی به کار برد، سپس به اهمیت بررسی ویژگی مهم تمرین پذیری اشاره کرد؛ و در مرحله آخر با تاکید بر متغیر های روان شناختی، بر اثرگذاری انگیزش در کشف استعداد های ورزشی پرداخت.

الگوی جونز و واتسون ۱۹۷۷: تنها بر متغیر های روان شناختی تمرکز دارد و مراحل آن با تعریف یک عملکرد ورزشی خاص شروع می شود، سپس برای ارزیابی عملکرد، پارامتر های روانی انتخاب می شوند؛ سپس از طریق رگرسیون چند متغیره به پیشگویی می پردازد. در این الگو نقش شاخص های فیزیولوژیکی، بیومکانیکی، آنتروپومتری و مهارتی لحاظ نشده است.

الگوی استعدادیابی جرون ۱۹۷۸: بر اساس نظر جرون، نیمرخ هایی که از ورزشکاران مستعد تهیه می شود، جامعیت لازم را برای شناسایی استعداد های ورزشی واقعی ندارند. روش پیشنهادی جرون مراحل زیر را شامل می شود: تعیین نیمرخ یک ورزشکار برجسته در یک رشته ورزشی معین، شناسایی متغیر هایی که همبستگی بالا با موفقیت در یک رشته ورزشی مورد نظر داشته و ارتباط بالایی با زمینه های ارثی دارند.

الگوی استعدادیابی مونت و کازورلا ۱۹۸۲: این دو محقق کانادایی و فرانسوی الگوی گیمبل را کامل تر کردند و آن را روی شناگران به آزمایش گذاشتند. آن ها نخست نیم رخ فیزیولوژیکی یک قهرمان برجسته در هر یک از شاخه های شنا تهیه کردند؛ در مرحله دوم، ثبات متغیر های این نیم رخ در تحقیقات طولی مشخص شد. سپس بر مبنای ضرایب حاصله افراد مستعد شناسایی می شوند.

الگوی استعدادیابی درک ۱۹۸۲: این مدل شامل یک روش سه مرحله ای است که عبارتند از: ۱. مرحله انتخاب اولیه شامل: تعیین وضعیت سلامت عمومی، وضعیت آموزش (تجارب آموزشی افراد)، میزان اجتماعی بودن، پیکرشناسی یا اندازه های ساختار بدن. ۲. مرحله تعیین تیپ های مناسب هر ورزش و اجرای آزمون های آمادگی جسمانی عمومی (بدون توجه به ورزش خاص). ۳. پیش بینی و سازگاری مهارتی نوجوانان در طول یک دوره برنامه تمرینی کوتاه مدت.

الگوی استعدادیابی وودمن ۱۹۸۵: این الگو بر اساس اجرای مهارت بعد از آموزش شکل گرفت. ایده ملاحظه شاخص های مهارتی به عنوان شاخص استعدادیابی با ارائه این الگو تکامل یافت و تا به امروز بیشتر پژوهش های استعدادیابی دنباله رو این الگو بوده و همواره به پارامتر مهارت به عنوان شاخصی کلیدی تأکید داشته اند.

الگوی استعدادیابی بومپا ۱۹۸۵: در این مدل توجهی به عوامل روانشناختی نشده است. به عقیده بومپا افراد مستعد را می توان بر اساس مقایسه نیمرخ فیزیولوژیکی و اندازه های ساختاری بدن با قهرمانان برگزیده شناسایی نمود. طبق نظر بومپا دو نوع عامل به عنوان عوامل تعیین کننده مهارت ورزشی مطرح هستند: الف) عوامل جسمانی – حرکتی (مهارت های حرکتی ادراکی، استقامت، قدرت و توان). ب) عوامل مربوط به اندازه های ساختاری بدن.

مسئولیت کنترل نخبگان ورزشی

در سال های اخیر برنامه های استعدادیابی در سطح بین المللی در حال رشد و گسترش است. بر این اساس، آماده کردن و دسته بندی مشاهدات دانشی در حوزه استعدادیابی ورزشکاران در رده سنی کودک و نوجوان حائز اهمیت است. هدف دانشمندان، محققان و مسئولین تربیت بدنی در اغلب کشورها، انتخاب صحیح ورزشکاری است که استعداد های او از دوره های اولیه رشد شناخته شده باشد و بتوان حداکثر استفاده از او را در سنین مطلوب برد. همچنین بتوان مدت زمان طولانی از توانایی های حرکتی و جسمی او برای ورزش های قهرمانی استفاده نمود. مسئولیت کنترل مرکز ورزشکاران نخبه با محققین، دانشگاهیان، متخصصین و دانشمندانی است که آزمون های اولیه را طراحی می کنند.

تفاوت ها در استعدادیابی و استعدادپروری

پیش بینی عملکرد بازیکن درطول دوره های مختلف زمانی از طریق سنجش ویژگی های فیزیکی، فیزیولوژیکی، روانشناسی و جامعه شناختی و همچنین توانایی های مهارت فنی است. شاید بتوان کشف یا شناسایی و همچنین رشد و پرورش استعداد را به چهار مرحله کلیدی کشف استعداد، شناسایی استعداد، پرورش استعداد و انتخاب استعداد تقسیم کرد. مراحل استعدادیابی و استعدادپروری در کشور های مختلف، با برخی تفاوت ها دنبال می شود، از جمله در استرالیا در طول اجرای برنامه رشد و توسعه همفکری و مشاوره دقیق در میان طیف وسیعی از ذی نفعان این برنامه از جمله فدراسیون های عضو، باشگاه های لیگ الف، انجمن های منطقه ای، باشگاه های ایالتی، انجمن های ورزشی ایالتی و ملی، مدارس، آکادمی های خصوصی، مربیان، داوران، بازیکنان و دیگر افراد علاقمند وجود دارد.

در فرانسه نیز بازیکنان از طریق تیم های محلی و سپس منطقه ای شناسایی می شوند. دانش آموزان برتر به یکی از مراکز مقدماتی آموزش می پیوندد که نیمی از مسئولیت و اداره این مراکز برعهده باشگاه های حرفه ای است. پس از یک سال ۵۰ درصد از آن ها به آکادمی های جوانان باشگاه های حرفه ای راه می یابند. در سال ۲۰۱۲ در انگلستان، اجرای برنامه عملکرد بازیکنان نخبه فوتبال آغاز شد که یک استراتژی بلندمدت با هدف رشد بهتر و بازیکنان وطنی بود. این برنامه، نتیجه مشاوره و همکاری لیگ برتر و باشگاه های آن، نمایندگان لیگ فوتبال، اتحادیه فوتبال است.

مؤثرترین روش استعدادیابی

معضل اساسی در استعدادیابی ورزشی کمبود روش ها و الگو هایی است که پراکندگی زیادی را که بین شاخص های مؤثر استعدادیابی در حوزه های آنتروپومتری، بیومکانیکی، فیزیولوژیکی، روانی و مهارتی وجود دارد، با این حال، پیدا کردن موثرترین و پرکاربردترین روش استعدادیابی بسیار پیچیده بوده و از مدت ها پیش دغدغه محققین بوده است. اندازه گیری بعضی عوامل مانند جسمانی و فیزیولوژیکی آسان تر از اندازه گیری های روانی و مهارتی است، بنابراین پیش بینی اجرای موفقیت آمیز ورزشکار در ورزش هایی که سهم عوامل جسمانی و فیزیولوژیک در آن ها بیشتر است. چندان دشوار نیست برعکس پیش بینی موفقیت در ورزش هایی که بیشتر مهارت و تصمیم گیری در آن ها مهم است دشوارتر خواهد بود. با وجود گستردگی موضوع، محققان هر حوزه تلاش کرده اند راهی برای شــناســایی بهترین استعداد ها در آن حوزه پیدا کنند. در این مورد برخی از کشور ها به دنبال یافتن روش های ویژه ای برای شناسایی ورزشکاران مستعد بوده اند و تلاش کرده اند تا مربیان را در انتخاب ورزشکاران آگاه تر سازند.

روش های نوین استعدادیابی ورزشی

امروزه اکثر مطالعات در دنیا به سمت مشخص کردن شاخص های استعدادیابی ورزشکاران نخبه متمرکز گردیده است. اخیرا مطالعات تخصصی تری برای تعیین شاخص های استعدادیابی ورزشی بر مبنای روش آنالیز اجزای اصلی صورت گرفته است به طوریکه از بین پارامتر های موجود، مهم ترین و مؤثرترین آن ها معرفی می گردد. به طور خلاصه تمرکز بر شناسایی مهمترین شاخص ها و هنجاریابی ورزشکاران نخبه می باشد. با این حال با بررسی مطالعات استعداد یابی از آغاز تا کنون به دلیل ضعف های الگو ها که بیشتر بر روی شاخص های خاصی تمرکز داشتند و به همه ابعاد آنتروپومتریکی، فیزیولوژیکی، روانی و … توجه کافی نداشتند. پژوهشگران دانشگاه فاریه آمستردام هلند و دانشگاه یورک کانادا به بررسی روش های نوین استعدادیابی ورزشی پرداختند. استفاده از هوش مصنوعی (شبکه های عصبی مصنوعی و یادگیری ماشینی) به ویژه در بخش شناسایی استعداد های آینده ورزشی افراد نقش موثری دارند. استعدادیابی ورزشی برای شناسایی نخبگان ورزشی باید ترکیبی از دانش های تربیت بدنی، روانشناسی و هوش مصنوعی باشد. تیم های ورزشی و متخصصان استعدادیابی ورزشی لازم است همیشه در ترکیب کادر فنی خود روانشناس ورزشی و متخصصان روانشناسی شناختی را برای رشد مهارت های مغزی ورزشکاران به کار گیرند.

تهیه مقاله: دکتر رضا بهدری؛ عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب.