هنری کیسینجر در صدسالگی؛ فرآیند تصمیم گیری در آمریکا چگونه است؟

اگر خانواده هنری کیسینجر (Henry Kissinger) به جای آمریکا در سال ۱۹۳۸ به کشور دیگری مهاجرت کرده بود، چه سرنوشتی در انتظار او بود؟ او وقتی وارد نیویورک شد، ۱۵ساله بود، پنج سال بعد در ۲۰سالگی تبعه آمریکا شد. آمریکا تنها کشور در جهان است که به یک مهاجرِ بامهارت، فضا و فرصت بروز و ظهور می دهد. کانادا، انگلستان و استرالیا هم این فرصت را ایجاد می کنند؛ ولی نه در حد آمریکا. کیسینجر جوان، استعداد خود را کشف و دنبال کرد و در دانشگاه هاروارد، بررسی تاریخ و دیپلماسی اروپا را مبنای رساله دکتری خود قرار داد. در دهه ۱۹۵۰ میلادی هنوز در رشته روابط بین الملل، نظریه پردازی، ریاضیات و روش شناسی های چندبعدی امروز مورد اقبال نبود و بیشتر تحت تأثیر رشته تاریخ بود؛ اما کیسینجر از یک ظرفیت خاصی در تحلیل و سیاست ورزی برخوردار بود که او را از دیگران متمایز می کرد: تسلط او بر روان شناسی و طبع سیاسی بشر. منتقدان کیسینجر به درستی می گویند که او چه در سیاست شناسی و چه در سیاست ورزی بر افراد تصمیم گیرنده تمرکز دارد تا بر پروسه های تصمیم گیری، حال چه دموکراتیک باشند؛ مانند آمریکا و چه غیردموکراتیک مانند روسیه. به همین دلیل است که کیسینجر چه در داخل آمریکا و چه در خارج از آمریکا با شبکه وسیعی از افراد سیاسی و غیرسیاسی، دوستی های نیم قرنه دارد و با آنها به فهم مسائل یا حل آنها می پردازد. رئیس او، ریچارد نیکسون، هم این گونه بود و به ندرت تحلیل های نهادهای مطالعاتی، اطلاعاتی و امنیتی را می پذیرفت و بیشتر آنها را بوروکرات هایی می دانست که اداری می اندیشند تا تحلیلگرانی توانمند باشند. یک بار کیسینجر در یک ناهار دوونیم ساعته با این نویسنده گفت: اگر او امروز وزیر امور خارجه آمریکا شود، نخواهد توانست مانند سال های ۱۹۶۹-۱۹۷۷ دست فراخی در سیاست ورزی داشته باشد؛ زیرا در ساختار فعلی آمریکا، کنگره نقش به مراتب مهم تری در سیاست خارجی ایفا می کند، رسانه ها و مراکز تحقیقاتی فضاسازی می کنند و بدنه احزاب دموکرات و جمهوری خواه در شکل دهی سیاست ها نقش تعیین کننده ای دارند. در سال هایی که او مشاور امنیت ملی و وزیر خارجه بود، سیاست خارجی آمریکا در یک دایره ۵، ۱۰ نفره در کاخ سفید بررسی و تصمیم گیری می شد؛ اما امروز سیاست خارجی آمریکا به نوعی به Business وصل است و نزدیک به ۱۶ هزار گروه و جریان لابی از شرکت ها، جریان های سیاسی، دولت ها، گروه های فشار و مؤسسات تحقیقاتی، در شکل دهی دستورکار و سیاست گذاری نقش ایفا می کنند و مشاور امنیت ملی و وزیر خارجه عمدتا به عناصری سازمان دهنده و بوروکراتیک تبدیل شده اند. هر دولتی که در آمریکا به قدرت می رسد، گروهی از کارآفرین های سیاسی (Political entrepreneurs) را همراه خود می آورد و آنها این شبکه عظیم اثرگذاری را با ده ها تلاقی و تناقض مدیریت می کنند. این ساختار جدید تصمیم سازی در آمریکا باعث می شود که کاخ سفید عمدتا هماهنگ کننده باشد و نه شکل دهنده. کشورهایی که در آمریکا ظرفیت لابی گری ندارند، بر سیاست خارجی آمریکا هم نمی توانند اثر بگذارند؛

چون شبکه ها کار می کنند و نقش افراد توانا حتی مانند کیسینجر بسیار محدود می شود. یکبار زبیگنیو برژینسکی (Zbigniew Brzezinski) به این نویسنده گفت: که تصمیم گیری در سیاست خارجی آمریکا از طرف «استراتژیست های پاره وقت» انجام می گیرد. چون شبکه ها کار می کنند و نقش افراد توانا حتی مانند کیسینجر بسیار محدود می شود. یکبار زبیگنیو برژینسکی (Zbigniew Brzezinski) به این نویسنده گفت: که تصمیم گیری در سیاست خارجی آمریکا از طرف «استراتژیست های پاره وقت» انجام می گیرد. کیسینجر و برژینسکی جزء گروه اقلیت اروپایی تبار آمریکایی هستند که به تفکیک سیاست خارجی از Business و شرکت های بزرگ تولیدکننده تسلیحات معتقدند و آن را صحنه مدیریت تضادها در منافع کلان ملی تلقی می کنند. به عبارتی، دولت باید به این گروه ها خط بدهد و نه برعکس. این دو سیاست اندیش و سیاست ورز از پیروان مکتب هانس مورگنتا (Hans Morgenthau) هستند که به توازن قدرت و همزیستی اعتقاد دارند. برخلاف آنچه در ایران گفته می شود، کیسینجر بعد از ۱۹۷۷ که از سیاست کنار رفت، نقش کم رنگی در شکل دهی، اولویت یابی و اجرای سیاست خارجی آمریکا داشته است. او مخالف انزوای روسیه و تقابل با چین بوده؛ هرچند در داووس ۲۰۲۳ با توجه به فضای به شدت ضد روسی و ضد چینی در آمریکا، از مواضع دیرینه خود در مخالفت با گسترش ناتو و تحدیدسازی چین قدری عقب نشینی کرد.

کیسینجر معتقد به انسان ها و اندیشه های بزرگ در شکل گیری تاریخ است. او تشکیلات، سازمان و پروسه را تابع آمریت و اراده انسان ها می داند. به همین دلیل چوئن لای، مارگارت تاچر، کانرد آدنوئر و شارل دوگل را تعیین کننده می داند. او نیز متهم است که به دیکتاتورها علاقه مند و با سادات و محمدرضاشاه دوستی های عمیقی بنا کرده بود. او به این نویسنده گفت: ما از قابلیت های اپوزیسیون شاه خیلی اطلاع نداشتیم و در نهایت بین کمونیست ها و مذهبی ها در سال ۱۹۷۸-۱۹۷۹، گروه دوم را باید می پذیرفتیم. زمانی که کیسینجر وزیر خارجه بود، جریان چپ در آمریکای لاتین و اروپا در اوج قدرت روشنفکری و اثرگذاری اجتماعی خود بود و کیسینجر متهم به دفاع از منافع سرمایه داری و حفظ وضع موجود در نظام بین الملل بود. زمانی که این نویسنده در دهه ۱۹۸۰ در آمریکا دانشجوی روابط بین الملل بود، بدنه دانشگاهی در آمریکا میانه رو متمایل به راست بود، اما هم اکنون میانه رو و به شدت متمایل به چپ است. از این رو کیسینجر در میان نسل جدید دانشگاهی آمریکا از اعتبار فکری کمتری برخوردار است. هرچند کیسینجر در متون روابط بین الملل جایگاه خاص خود را دارد و ادبیات او در کنار نظریه پردازی قدرت و توازن قوا تدریس می شود؛ اما به لحاظ سیاسی کمتر مورد وثوق است. امروز چالش های کشورها نه قدرت کمونیسم است و نه خیالبافی های ایدئالیسم، بلکه آنها عموما با محیط زیست، عدالت اجتماعی، توزیع ثروت و حقوق مدنی شهروندان دست وپنجه نرم می کنند. جهان دهه ۱۹۷۰ با جهان دهه ۲۰۲۰ تغییرات ساختاری به خود دیده است. درباره اینکه آیا کیسینجر به نیکسون خط می داد یا برعکس، شش کتاب در آمریکا نوشته شده است و عموما تأکید بر این نکته دارند که معمار سیاست خارجی آمریکا در سال های ۱۹۶۹-۱۹۷۴ ریچارد نیکسون بوده و کیسینجر در تئوریزه کردن و اجرائی کردن آن، نقش بنیادی ایفا کرده است، به طوری که در این دوره بود که روابط چین و آمریکا عادی سازی شد و تقابل میان شوروی و آمریکا به همکاری و ثبات سازی منجر شد. در این زمینه کیسینجر به این نویسنده گفت: برخلاف آنچه خیلی ها فکر می کنند، چینی ها بودند که از طریق پاکستان پیام دادند که می خواهند با آمریکا مذاکره کنند. او و همراهانش به پاکستان می رفتند و با هواپیمای پاکستانی برای مذاکرات سری دوجانبه به چین سفر می کردند.

کیسینجر چه به عنوان نظریه پرداز و چه به عنوان سیاست ورز، مکتب و جایگاه خود را در جامعه دانشگاهی و حاکمیت آمریکا داراست؛ هرچند این مکتب به ویژه از سال ۲۰۰۰ به بعد که آمریکا عمدتا با گروه های لابی مدیریت می شود، به حاشیه رانده شده است. کیسینجر به واسطه جمله بندی های دقیق و متأثر از روندهای تاریخ و طبع بشر، چه در آمریکا و چه در سطح بین الملل، جایگاه ویژه ای دارد و می تواند به عموم نخبگان فکری و سیاسی دسترسی داشته باشد و این ظرفیت منحصربه فرد آمریکاست که چنین پلورالیسمی را فراهم آورده است. او با عموم رؤسای جمهور آمریکا بعد از ۱۹۷۷ در ارتباط بوده و در ضیافت ها شرکت کرده است؛ ولی اندیشه های کلاسیک او، مانند همزیستی با روسیه و چین، با واقعیات سیاست در آمریکا سنخیت کمتری دارند؛ زیرا که امروز سیاست خارجی به شدت بنیان های اقتصادی به خود گرفته است. کیسینجر در دهه گذشته با انتشار مطالبی پیرامون آی تی و هوش مصنوعی سعی کرده خود را با تحولات روز هم سنخ کند. کیسینجر مانند اروپایی ها، دموکراسی را خاص جامعه غربی می داند و معتقد به بسط و اولویت دادن به آن در نظام بین الملل به عنوان یک اصل سیاست خارجی نیست. او ایدئالیسم سیاسی را نمی پذیرد و اعتقاد دارد باید زمینه های ایجاد مصالح و منافع مشترک با افراد و کشورها را بنای سیاست خارجی قرار داد و نه تغییر نظام سیاسی آنها. کیسینجر امروز صدساله شد. او کمتر ظاهر می شود و بیشتر از طریق Zoom صحبت می کند و با واژگان تخصصی و جمله بندی های متراکم که ریشه در قواعد زبان آلمانی دارد، نظرات کلاسیک خود را بیان می کند. کیسینجر مخالفان سرسختی در داخل و خارج از آمریکا دارد؛ ولی همه به او گوش می دهند و نظرات او را با دقت می خوانند. هرچند باید به منش و بلندطبعی آمریکا احترام گذاشت که به یک مهاجر با لهجه غلیظ انگلیسی چنین فرصتی برای بروز و ظهور داده است، اما چند ویژگی هنری کیسینجر هم شایان ستایش است: پرکاری، تمرکز، اعتمادبه نفس، حافظه نزدیک به دیجیتالی، ظرفیت خارق العاده روان شناسانه در فهم طرف مقابل و روابط عمومی فراموش ناپذیر. در اواخر سال ۲۰۰۱، جورج بوش پسر او را به ریاست کمیسیونی برای بررسی وقایع ۱۱ سپتامبر منصوب کرد. هیاهویی علیه کیسینجر به پا شد و رئیس جمهور آمریکا مجبور شد به جای او سناتوری را رئیس کمیسیون ۱۱ سپتامبر کند. کیسینجر به راحتی از کنار این موضوع گذشت و در بیانیه ای کوتاه خود را حامی منافع ملی آمریکا خواند. با وجود فرازونشیب های تمام نشدنی در زندگی سیاسی کیسینجر، او همچنان مخالفان قسم خورده ای دارد ولی به شدت مورد احترام آنهاست. هرچند چه در غرب و چه خارج از غرب، لشکری از «تحلیلگران» زیرِ متوسط با مدرک دکتری از دانشگاه های دست بیستم، قارچ وار ظهور کرده اند، ولی هنوز هوش و نبوغ جای خود را باز می کند؛ زیرا طبع بشر استعداد را محترم می شمارد و افراد خاص را تشخیص می دهد. جیمز روزنا (James Rosenau)، استاد این نویسنده، فراتر از افراد زیر متوسط رفته و به دانشجویان خود توصیه می کرد: زندگی بسیار کوتاه است؛ وقت خود را با افراد متوسط تلف نکنید. نبوغ کیسینجر مهم تر از افکار و مواضع اوست. چرا کیسینجر تا به امروز صد سال عمر کرده است؟ شاید یک دلیل این باشد که او با غم و اندوه همراه با ایدئالیست بودن، زندگی نکرده است؛ او یک واقع بین تمام عیار است. لایه های دور از چشم طبع بشر برای کسب قدرت، حفظ قدرت و دسترسی به ثروت، فراتر از آرزوها و حیله گری هایی است که آدمی با کلمات و اداها به نمایش می گذارد. سیاست از نظر کیسینجر مانند عموم واقع گرایان، حفظ توازن است. با همین استدلال، چرچیل معتقد بود دشمن را نباید کامل نابود کرد. مبنای سیاست ورزی کیسینجر، روش های تعامل با رقبای آمریکا بود. او قبل از آنکه یک سیاست اندیش و سیاست ورز باشد، یک روان شناس در فهم و واکاوی مخالفان آمریکاست.

*منتشر شده در شرق

۳۱۱۳۱۱