جغرافیای فوتبال جا نداشت، به تاریخ پیوستند

به گزارش نازک نارنجی، روزنامه ایران نوشت: «فوتبال پرطرفدارترین پدیده بشری است . توجهات مردمان در قرن بیستم و بیست و یکم به این پدیده نوظهور به قدری بود که پای سایر عرصه ها را هم به این رشته ورزشی باز کرد. به طوری که می بینیم در دنیای امروز، فوتبال همه چیز هست جز یک ورزش ساده! سیاست در آن نقش دارد و پول در آن حرف اول را می زند، صنعت است و تجارت و دراین دو عرصه درآمدزایی حرف اول و آخر است.

اما چه شد که کار به اینجا رسید؟

همزمان با تولد فوتبال تیم هایی تشکیل شدند که به مرور زمان مورد توجه مردم قرار گرفتند. حال چه بواسطه بازیکنان محبوب که با تکنیک خود مردم را به وجد می آوردند و چه بواسطه پیروزی ها و افتخاراتی که باعث می شد طرفدارانشان بتوانند مقابل طرفداران تیم های دیگر به اصطلاح کری بخوانند. این چنین بود که همزمان با وسعت گرفتن دایره توجهات عمومی به فوتبال ، نام باشگاه ها نیز در حافظه تاریخ این رشته ثبت شد و کار از جایی به بعد به سمتی رفت که دیگر این نام باشگاه ها بود که به فوتبال و بازیکنان اعتبار می داد.

دیگر مردم از نیمه قرن بیستم به بعد طرفدار باشگاه ها بودند تا چهره ها، و بازیکنان بزرگ جذب تیم های بزرگ می شدند تا طرفداران بیشتری پیدا کنند. همزمان با تولد رقابت های لیگ قهرمانان اروپا، بر اهمیت این تیم ها نیز افزوده شد و دستاوردهایشان یکی از المان های انتخاب بازیکنان و مربیان لقب گرفت . امروز می بینیم بازیکنی که از یک باشگاه بزرگ مثل رئال مادرید پیشنهاد داشته باشد قید دستمزد ۱۰ برابری باشگاهی کوچکتر را هم می زند، یا ماندن در فوتبال اروپا به هر رقمی از آسیا و آمریکا ارجح است . می بینیم که در دنیای امروز باشگاه ها دیگر به مرزهای جغرافیایی پابند نیستند، باشگاه های اروپایی در شرق آسیا و در خاورمیانه طرفداران بیشتری از موقعیت بومی خود دارند و به همین دلیل ساعت برگزاری مسابقات مثلاً در انگلستان با بهترین ساعت برای بینندگان تلویزیونی در چین هماهنگ می شود!

رفتار با باشگاه ها در ایران

اما در ایران و به سنت همیشگی که ما هر پدیده جهانی را می گیریم و ایرانیزه می کنیم ، رفتارمان در قبال باشگاه ها با تعریف جهانی تفاوت می کند. تعریف جهانی یک باشگاه آن است که اولین و مهم ترین چیز در حفظ باشگاه قدمت و پیشینه آن است. امروزه در دنیا می بینیم اغلب باشگاه های بزرگ و معتبر قدمتی بیش از یک قرن دارند و جشن صد سالگی شان را با شکوه هر چه تمام تر می گیرند. البته باشگاه های تازه تأسیس هم هستند که با سرمایه گذاری و برنامه ریزی سعی می کنند برای خود طرفدارانی دست و پا کنند اما خرید ستاره های بزرگ و کسب جام های مختلف دلیلی بر جذب تماشاگر در کوتاه مدت نیست و درست به همین دلیل باشگاه منچستر یونایتد – حتی اگر سال ها هیچ جامی نبرد و در لیگ قهرمانان هم حاضر نباشد – باز طرفدارانی بیشتر از منچسترسیتی دارد که در دهه اخیر اغلب جام های ممکن را برده و ابر قدرتی در همه رقابت هاست . جالب آنکه همین باشگاه منچسترسیتی هم عمر کمی ندارد اما به هر حال پیشینه و افتخاراتش کمتر از رقیب همشهری است.

در همه جای دنیا باشگاه ها وقتی به قدمت و اعتباری می رسند، دیگر جایگاه فعلی و افتخارات دهه های اخیرشان خیلی مورد توجه نیست و طرفداران خود را حفظ می کنند. در همین لیگ انگلستان که در چهار سطح بهترین لیگ دنیاست ، باشگاه هایی چون دربی کانتی یا استوک سیتی ، پورتموث و … نمونه های دیگر وجود دارند که معمولاً به لیگ برتر و دسته اول هم نمی رسند اما با قدمت صد و چند ساله و نام های بزرگی که در تاریخ خود داشته اند، کماکان حضورشان باعث اعتبار هر تورنمنتی است و به هر بازیکنی نیز اعتبار می بخشند. در تمام دنیای فوتبال از باشگاه های قدیمی همچون گنجینه محافظت می کنند، درست مثل آثار باستانی که امروزه بزرگترین منبع توریسم در دنیاست و کشورها با تبلیغ و معرفی آثار پیشینیان خود برای مردمان امروزشان شغل تولید می کنند و زندگی می سازند.

اما در کشور ما تعداد باشگاه های با قدمت و پر اعتبار که امروز هنوز نفس می کشند و در فوتبال حضور دارند، متأسفانه بیش از انگشتان دو دست نیست…

زنده در تاریخ

در این پرونده قرار است مروری داشته باشیم بر تاریخ فوتبال ایران از دریچه باشگاه ها. از روزی که باشگاه ها به وجود آمدند و فوتبال در کشورمان شکل گرفت تا امروز.

این پرونده شامل دو بخش کلی خواهد بود؛ بخش نخست – باشگاه هایی که روزگاری در سطح اول یا دوم فوتبال ایران حضور داشتند و افتخاراتی کسب و بازیکن به تیم های ملی می دادند. آنهایی که در منطقه جغرافیایی خود طرفداران بیشماری هم پیدا کردند اما امروز دیگر اثری از آنها روی نقشه فوتبال ایران نیست و در بخش دوم – به سراغ نام هایی خواهیم رفت که با همان گذشته و افتخارات ، امروز دیگر حال و روز خوشی ندارند و با حضور کمرنگ در دسته های بسیار پایین تر از شأن و جایگاه و منزلت خود، برای بقا دست و پا می زنند.

برخی با تغییر نام و پسوندشان روزگار را باری به هر جهت می گذرانند و برخی دیگر منبع تغذیه نامی دیگر شده اند. البته که هر مجموعه خود دارای زیر مجموعه هایی است که در وقت مختصر به آن خواهیم پرداخت و در نهایت یادآوری این نکته ضروری است که دراین مطلب اساس استناد ما صرفاً سطح اول فوتبال ماست .

پوزش از جامانده ها

در هر شهر ایران و با توجه به علاقه مندان بی شمار فوتبال ، تیم های بسیاری وجود داشتند که روزگاری مردم را به ورزشگاه ها می کشاندند و نتایج شان مستقیم در زندگی روزمره آدم ها تأثیر داشت . از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب این خاک زرخیز پراستعداد، مملو از چنین باشگاه هایی است که حالا دیگر جایگاهی در فوتبال ندارند و از آنها تنها یک نام باقی مانده و ما مرور این اسامی را به فرصتی مناسب تر واگذار خواهیم کرد. چرا که تعدادشان بسیار زیاد است و این مطلب تنها شامل شش دهه اخیر و باشگاه هایی خواهد شد که در سطح اول فوتبال ایران صاحب نام و جایگاه و افتخار و اعتبار بوده اند و حالا دیگر نامی از آنها باقی نیست .

باشگاه هایی که باید امروز در کنار پرسپولیس ، استقلال ، سپاهان ، ملوان ، تراکتور، صنعت نفت آبادان یا نساجی در بالاترین سطح فوتبال ایران فعال می بودند اما نیستند. شکی نیست که در هر کدام از این شهرهای صاحب فوتبال باشگاه های دیگر نیز وجود داشته اند اما ما فقط به آنهایی می پردازیم که در سطح اول فوتبال کشور ظهور و بروزی داشتند.

الف – هستند ولی کمرنگ …

باورش سخت است اما باور کنید که هست . درست مثل اینکه شما اهرام ثلاثه مصر را داشته باشید و فقط هر از گاهی چند کودک برای بازی از آن استفاده کنند و بالا بروند! در فوتبال ما تیم هایی هستند که به لحاظ اعتبار مردمی و محبوبیت درست مثل گنجی در گوشه ای از مخروبه ای افتاده اند و هیچکس به سراغشان نمی رود! گنجی که حتی نیمی از آن از خاک بیرون است اما کسی رغبت نمی کند خم شود و آن را بردارد…

نمونه می خواهید؟

در بیوگرافی باشگاه بزرگ و محبوب و پرطرفدار ایران – تیم آبی تهران – می خوانیم که در سال های آغازین دهه ۲۰ شمسی تعدادی جوان از فرنگ برگشته سنگ بنای این باشگاه را با نام دوچرخه سواران گذاشتند. پنج سال بعد یکی از همان بنیانگذاران سهام بقیه را خرید و نام باشگاه را به تاج تغییر داد. مردی که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در زمره افراد مورد اعتماد شاه وقت قرار گرفت و از همین فرصت برای گسترش باشگاهش استفاده کرد.

در طول دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی که هنوز لیگ در ایران وجود نداشت ، این نام بود که در سرتاسر ایران سنگ بنای باشگاه هایی را گذاشت که بعدها در خطه های خود تبدیل به تیم های پرطرفدار شدند و همنام با برادر بزرگ تر تهرانی اما به طور مستقل در مسابقات شرکت می کردند. از تاج آبادان ، تاج اهواز و انزلی تا تاج رشت، تیم هایی که همگی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به استقلال تغییر نام دادند و وارث افتخارات و محبوبیت و گذشته آن نام شدند، بدون تأسیسات و زمین ها و باشگاه هایی که داشتند!

استقلال تهران دولتی شد اما استقلال هایی که در شهرستان ها وجود داشت به صورت کج دار و مریز شخصی به کار خود ادامه دادند. در دهه ۶۰ استقلال رشت از قطب های پرطرفدار فوتبال شمال بود و استقلال انزلی از مدعیان . استقلال اردبیل جوانی به نام علی دایی را به فوتبال ایران معرفی کرد و مهم تر از همه در اهواز استقلالی بود که همه چیز را با هم داشت؛ طرفدار و محبوبیت، بازیکن ملی پوش مثل ابراهیم تهامی ، شهرام عطارزاده ، داریوش یزدی، سیروس نعمتی نژاد و هم بزرگان .

مردان نامدار اهواز همه پشت این تیم بودند و خوزستان شد خانه دوم آبی ها که هنوز هم استانی است که پس از تهران بیشترین طرفدار استقلال را در خود جای داده است . استقلال اهواز در دهه ۷۰ در لیگ آزادگان بود، در دهه ۸۰ به لیگ برتر آمد و تا آستانه قهرمانی در فصل ششم هم رفت که تنها با یک اشتباه داوری جام را واگذار کرد. استقلال اهواز اولین تیمی بود که در لیگ برتر و دسته اول فوتبال ایران در دهه ۸۰ تحت مالکیت ثروتمندان بومی یعنی برادران شفیعی زاده قرار گرفت اما روزهای خوب این تیم – که تا همین ۲۰ سال قبل نام های بزرگی چون ناصر حجازی و احمدرضا عابدزاده را به اهواز می کشاند – خیلی زود تمام شد و در دهه ۹۰ خورشید درخشش این تیم به افول رفت و به لیگ آزادگان برگشت .

در عوض تیمی با نام استقلال خوزستان از همان شهر اهواز بلند شد که به لیگ برتر آمد و در فصل پانزدهم به لطف تفاضل گل، پرسپولیس برانکو را در رسیدن به جام قهرمانی ناکام گذاشت . سرنوشت استقلال خوزستان البته درست مثل همنام قدیمی ترش رقم خورد، سقوط به لیگ آزادگان و سپس رفتن به لیگ دو و روزگاری که برای شاهین بوشهر هم دیده بودیم .

اما اکنون دوباره یکی دو فصل است که استقلال خوزستان به لیگ آزادگان برگشته و برای بازگشت به لیگ برتر بازی می کند. در سراسر کشور و در استان هایی که سابقه زیادی در فوتبال ندارند، کمتر جایی را می توان پیدا کرد که نامی از استقلال در ورزش آن دیار فعال نباشد.

در طول سده های مختلف در تاریخ ایران ، تبریز همواره دومین شهر ما پس از هر پایتخت بوده است . فرقی نداشته که کدام سلسله بر سر کار باشد و مشهد را پایتخت کند یا شیراز و اصفهان و تهران را، همیشه تبریز شهری مهم بوده که هیچ دولتی نمی تواند نسبت به کنش های آن بی تفاوت باشد.

وقتی فوتبال تبدیل به یک پدیده پرطرفدار شد، از همین قانون تبعیت کرد. همین امروز بین مورخان مختلف بر سر آنکه فوتبال از خوزستان و مسجدسلیمان متولد شده یا تبریز اختلاف نظر وجود دارد. مدرسه مموریال ۱۵۰ سال قبل در تبریز تأسیس و زمین فوتبال داشته! با مربی فوتبال و محله هایی چون امیرخیز که در تاریخ ایران با نام های مشروطه خواهی چون ستارخان و باقرخان ماندگار شد.

معرفی و اسم بردن از چهره هایی که تبریز به فوتبال ایران معرفی کرده مثنوی هفتاد من خواهد شد. زادگاه تراکتور – به عنوان یکی از پرطرفدارترین تیم های فوتبال ایران – یک تیم قدیمی دیگر هم دارد که قدمتش شانه به شانه تراکتور می زند و افتخاراتش البته کمتر اما استعدادهایی به مراتب بیشتر تحویل فوتبال ایران داده است . ماشین سازی تبریز هم از جمله تیم هایی است که از بدو تولد لیگ در ایران در سطح اول و دوم فوتبال ما مدام در رفت و برگشت بود. در دهه ۷۰ این ماشین سازی بود که زودتر برای بازگشت به سطح اول استارت زد. این ماشین سازی بود که ستاره های بیشتری را تحویل تیم ملی ، تیم امید و دو تیم بزرگ پایتخت داد و سرانجام خود با تولد لیگ برتر به سطح اول فوتبال ما رسید.

ماشین سازی در لیگ برتر و بخصوص در دهه نود همیشه شهروند درجه دو بود و هرگز قدری به اندازه منزلت و جایگاهش به خود ندید اما میان مردم کم طرفدار نداشت و هنوز هم ندارد. البته که تراکتور تیم پرطرفدارتری است اما ماشین سازی هم نامی نیست که بتوان به سادگی از کنارش بگذریم. تیم محبوب تبریزی ها هم دچار همان بلایی شد که اغلب تیم های نامدار و قدیمی شدند، یعنی دست به دست شدن میان مدیرانی که چندان سررشته ای از فوتبال نداشتند و به آینده فوتبال و گذشته و اعتبار تیمی که در اختیار داشتند، فکر نمی کردند.

نتیجه این شد که ماشین سازی سقوط به سطوح بسیار پایین را هم تجربه کرد و البته هنوز کورسویی از امید برای بازگشت به روزهای بهتر دارد.

حتی اگر همین حالا بخواهید قدمت تیم های فوتبالی که هم اکنون وجود دارند را بررسی کنید، نام اولی که در فهرست شما صدرنشین خواهد بود همین تیم است . تاریخ تأسیس ۱۳۲۷ یعنی زمانی که خیلی از شهرهای ایران حتی برق نداشتند، در شیراز تیمی تأسیس شد با رنگی آوانگارد برای پیراهن و لباس . رنگ نارنجی که حتی همین حالا هم خیلی مرسوم و متداول نیست .

برق در فاصله دو دهه به قطب فوتبال استان فارس تبدیل شد. با پیدایش لیگ در ایران خود را به سطح اول فوتبال رساند و بازیکنانی به عرصه معرفی کرد که جزو رکوردداران بازی ملی و کاپیتانی ملی هستند. غلامحسین پیروانی کاپیتان تیم ملی جوانان بود که دو بار متوالی قهرمان آسیا شد. برادرش افشین به پرسپولیس و پیراهن تیم ملی رسید و بازوبند کاپیتانی تیم ملی را بر بازو بست و جزو رکوردداران بازی در پرسپولیس و پر افتخارترین بازیکنان تاریخ فوتبال ماست . خانواده پیروانی یک فوتبالی دیگر را هم معرفی کرد؛ امیرحسین که مدت ها سرمربی تیم ملی جوانان ایران بود.

اما برق شیراز فقط با این اسامی در تاریخ ایران ماندگار نیست . تیمی که در دهه ۷۰ به فینال جام حذفی ایران هم رسید، داریوش یزدانی ۱۷ساله را به تیم ملی جام ملت های ۹۶ معرفی کرد که بعدها به استقلال آمد و لژیونر شد. برق شیراز تا دهه ۸۰ و تولد لیگ برتر حرفه ای – که اکنون بیست و دومین دوره اش را سپری می کنیم – زنده بود و اتفاقاً یکی از تیم های همیشه مدعی طی دهه اول عمر لیگ حرفه ای شد. تیمی که با اصغر شرفی و محمد احمدزاده در ادوار نخست لیگ برتر یقه مدعیان را می گرفت . مهدی شیری و اصغر شیردل تا سال ها بهترین زوج خط میانی ایران بودند، محمد منصوری و محمد مطوری را داشت و… .

برق شیراز در آخرین فصل حضور در لیگ برتر هم در پایان نیم فصل نخست جزو مدعیان بود و با افتخار از صحنه کنار رفت اما طی دهه ۹۰  از لیگ برتر تا دسته دوم و سپس انحلال کامل رفت و حالا چند صباحی است دوباره با یک پسوند در سطوح بسیار پایین تر تقلایی می کند که بیشتر محدود به همان شهر شیراز می شود، تیمی که هنوز هم پرطرفدارترین تیم خطه فارس است.

وقتی از گیلان حرف می زنیم ، یعنی از دروازه ورود ایران قدیم به دنیای متمدن صحبت می کنیم و به طور طبیعی هر اثری که از دنیای مدرن قرار بود به ایران بیاید ابتدا در گیلان جوانه می زد. فوتبال هم از این قاعده مستثنی نبود، فوتبالی که یکی از قوانینش رقابت دو قطب پرطرفدار برای کشاندن مردم به میدان ها و گرم کردن تنور مسابقات است .

بین شهر رشت و انزلی از دیرباز در همه چیز رقابت بود واین رقابت سر از فوتبال هم درآورد. زمانی که بهمن صالح نیا در دهه ۴۰ سنگ بنای ملوان انزلی را گذاشت ، عمده ترین هدف برای رقابت وایجاد قطبی مقابل سپیدرود بود. تیمی در مرکز استان که عادت به درو کردن تمام جام های آن روزگار داشت. ملوان البته خیلی زودتر به سطح اول فوتبال ایران آمد اما فوتبال رشت هم خالی از اعتبار و افتخار نبود.

در دهه ۶۰ با امیر افتخاری و سپس بهزاد داداش زاده این رشتی ها بودند که ملی پوشان بیشتری نسبت به انزلی چی ها داشتند. سپیدرود در دهه هفتاد با تولد لیگ آزادگان – با اینکه در سطح دو فعالیت می کرد – هر هفته ورزشگاهی پر و لبریز از تماشاگر داشت . در دهه ۹۰ بالاخره آرزوی دیرینه رشتی ها جامه عمل پوشید و سپیدرود به لیگ برتر هم آمد.

دوره ای کوتاه و سرشار از اختلافات مدیریتی و رفت وآمد مربیان مختلف و دست به دست شدن … سپیدرود میان مالکانی که تنها می خواستند از اسم و اعتبار این نام قدیمی استفاده کنند اما چیزی از فوتبال نمی دانستند، گیر کرد و نتیجه آن شد که خیلی زود به لیگ آزادگان برگشت و حالا هم که … .

اما سپیدرود، همیشه سپیدرود است و هنوز هم طرفداران بی شماری دارد که آرزوی بازگشت تیم محبوب شان به سطح اول فوتبال ایران را در سر می پرورانند.

هر بار که مهدی طارمی در بالاترین سطح فوتبال باشگاهی جهان گل می زند، هر بار که در لیگ برتر مهدی قائدی با حرکتی همه فوتبالدوستان  را به وجد می آورد، هر بار که کارشناسان و فوتبالدوستان از جای خالی محمد محبی در تیم ملی می گویند، صحبت از حسین ماهینی یا محمد دانشگر که می شود، همه ناخودآگاه به این نام هم فکر می کنند؛ شاهین بوشهر.

در مصاحبه تصویری که مهدی طارمی قبل از جام جهانی داشت ، از دیدن یک موتورسوار با پیراهن شاهین که مشغول کار روزمره بود و احساسی گفت که همیشه تا ابد با او خواهد بود. در بوشهر هر جا که قدم بگذاری ، در هر کوچه و خیابان و هر بازاری ، غیر ممکن است کسی را با پیراهن شاهین نبینی و غیر ممکن است که حرفی از فوتبال و شاهین نشنوی .

اصلاً فوتبال این شهر را با این نام سند زدند. نامی به بلندای پهنه جنوب که طی این سال ها خبر خوبی از آن به گوش نرسیده است. شاهین و ایرانجوان دو قطب اصلی فوتبال بوشهر بودند که در تمام دهه های گذشته بازیکنان نامداری به فوتبال ایران معرفی کردند. در جام حذفی و در سال هایی که لیگ نداشتیم، یقه استقلال و پرسپولیس را می گرفتند و خلاصه زندگی مردمان جنوب بود و همین دو تیم . در تمام این دهه ها ایرانجوان همواره در سطح دوم فوتبال بود و هرگز به سطح اول نرسید اما شاهین چرا.

تیمی که به فینال جام حذفی هم رسید و جام را به استقلال در ضربات پنالتی واگذار کرد اما هر دو فصل حضور شاهین در لیگ برتر در دهه ۹۰ سرشار از رفت و آمد مربیان و هرج و مرج مدیریتی بود. سرانجامش نیز همانی شد که سرانجام سایر تیم های ریشه دار بود، یعنی سقوط .

شاهین به دسته های پایین تر رفت و هر روز خیل طلبکاران بودند که سراغ این نام را می گرفتند. سرانجام راهکاری که برای برق پیشنهاد شده بود برای شاهین هم مورد استفاده قرار گرفت ، تغییر نام تیم و هیأت مؤسس و مابقی ماجرا که امروز تنها سایه ای از شاهین را زنده نگه داشته اما ایرانجوان کماکان در همان سطح پایین و با همان بودجه اندک به کار خود مشغول است و منتظر تا شاید روزی اسپانسری برسد و ازاین نام بزرگ و ازاین گنج زیر خاک بهره برداری کند.

ب – رفتند، اما نه از یاد…

در این قسمت می خواهیم مسیر را برعکس برویم . یعنی به جای آنکه از تیم های قدیمی تر شروع کنیم – که شاید همین قدمت بهانه ای باشد برای کسانی تا بگویند عمر طبیعی آنها به پایان رسیده است – می خواهیم از تیم هایی بگوییم که تا همین چند سال قبل و همین لیگ برتر که اکنون در بیست و دومین فصل آن قرار داریم، جزئی از رقابت بودند و نماینده یک شهر و یک استان ؛ تیم هایی که هر هفته عده زیادی را به ورزشگاه ها می کشاندند و حالا دیگر از آنها جز اسمی در کتاب تاریخ فوتبال ما نیست . بیایید از همین لیگ برتر شروع کنیم .

در همین ۲۲ دوره یعنی از ۱۳۸۰ تا امروز ۴۲ تیم در بالاترین سطح فوتبال ایران حضور داشته اند که حالا دیگر از برخی از آنها اثری در نقشه فوتبال وجود ندارد؛ از شهید قندی یزد، شیرین فراز کرمانشاه ، شموشک نوشهر، شهرداری تبریز تا آلومینیوم بندرعباس ، گهر دورود، پگاه و داماش گیلان ، مس سرچشمه یا پیام مشهد.

برخی از این تیم ها تنها یک فصل در بالاترین سطح فوتبال ما حضور داشتند اما در همان یک فصل علاوه بر سرگرمی بزرگ مردمان شهر و دیارشان ، تأثیری هم در فوتبال ایران گذاشتند. مثلاً گهر دورود شهری بود که هتل برای استقرار تیم های میزبان نداشت اما چه باک که دل مردمان دیار لرستان آنقدر بزرگ بود که هر هفته تمام فوتبال ایران را مهمان خود می کردند.

داماش گیلان همین حالا نماینده ای در اروپا دارد که بازوبند کاپیتانی تیم ملی را بر بازو می بندد. از پگاه پژمان نوری را به یاد می آوریم که امروز مدیرعامل ملوان است . مس سرچشمه که اکنون اگر چه خود نیست اما گاهی ورزشگاهش پذیرای برخی بازی ها می شود.

شهید قندی یزد که در کنار تربیت در دهه ۸۰ سروسامانی به فوتبال یزد داده بودند و پای مجید جلالی هم به آن دیار باز شد. شیرین فراز کرمانشاه که تنها نماینده استان های غربی تا امروز در تاریخ لیگ برتر است و البته نخستین مدیرعامل فوتبالی که سروکارش با قانون و دادگاه افتاد از این تیم بود!

شموشک نوشهر حتی همین حالا هم در لیگ برتر نماینده دارد و محمدرضا خلعتبری به آلومینیوم پیوسته ، اکبر میثاقیان که این تیم را به لیگ برتر آورد هنوز مربیگری می کند و کیست که رحمان احمدی ، محسن بنگر، مصطفی مهدی زاده ، میثم بائو، محسن یوسفی و بازیکنان بزرگ دیگر را فراموش کند؟ شهرداری تبریز که در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت یا آلومینیوم بندرعباس با آن همه ماجرا و آن همه داستان مربیان و مدیرانی که آمدند و رفتند. امروز دیگر از این تیم ها هیچ اثری نیست …

خانواده شهرداری

قبل از آنکه وارد بحث مفصل تیم های ریشه دار شویم ، لازم است یادی کنیم از خدماتی که شهرداری های شهرهای مختلف کشور در ادوار گوناگون زمانی به ورزش و فوتبال ایران کردند. در شهرهایی که چندان ریشه فوتبال قوی نبود و استعداد و ظهور و بروزی در عرصه این ورزش نداشتند، این شهرداری ها بودند که با تیمداری چراغ فوتبال را در آن استان روشن نگه می داشتند.

در طول دهه های ۶۰ و ۷۰ شهرداری های مشهد، زاهدان ، سمنان ، ارومیه ، ساری ، شاهرود، بندرعباس و تبریز با تیمداری و هزینه کردن برای سلامتی جوانان و شادی مردمان شهر، به وظیفه ذاتی خود عمل می کردند، اما از وقتی که فوتبال حرفه ای شد امکان هزینه کرد از بودجه عمومی هم غیر قانونی شد و دیگر این شهرداری ها یا به کل از بین رفتند یا فعالیت شان تنها محدود به همان شهر خودشان شد.

اما فراموش نمی کنیم که تیمی مثل شهرداری تبریز حتی زودتر از ماشین سازی به لیگ برتر آمد و در یک فصل – که البته شهرداری اجازه حضور در میدان را پیدا نکرد و به خاطر تخلف به دو دسته پایین تر سقوط کرد و از آن به بعد دیگر محو شد – تبریز با داشتن چهار نماینده یعنی تراکتور، ماشین سازی، گسترش فولاد و شهرداری، تنه به تنه تهران زد.

خانواده صنعتی ها

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و حتی قبل از تولد لیگ در ایران صنایع بزرگی چون خودروسازی پیکان ، ذوب آهن اصفهان یا تراکتورسازی تبریز اقدام به ساخت تأسیسات ورزشی و تأسیس باشگاه های حرفه ای در فوتبال کردند؛ تیم هایی که سنگ بنای حضور صنعت در ورزش و در فوتبال را گذاشتند. این سنت حسنه در دهه های بعدی نیز ادامه پیدا کرد، به طوری که در دهه ۶۰ تیم های مختلفی با ریشه یا حتی نام صنعتی وارد سطح اول فوتبال ما شدند.

آن زمان که لیگ نداشتیم در فوتبال تهران تیمی مثل گسترش یا در اصفهان تیمی چون پلی اکریل یا سازمان گوشت، چراغ فوتبال را روشن نگه داشته بودند و این تجربه خوب با ورود بانک ها نیز ادامه پیدا کرد. در دهه ۷۰ و با شروع لیگ آزادگان، پلی اکریل و بهمن نمایندگان ارشد این گونه تیم های نوظهور بودند و شانه به شانه بزرگان فوتبال می آمدند.

بهمن تیمی بازیکن ساز شد که اگر چه ابتدا با ستاره های نامدار پاس ، پرسپولیس و استقلال و زیر نظر فیروز کریمی متولد شد اما در ادامه با معرفی جوانانی همچون برادران مجیدی ، ستار همدانی ، نوازی یا علی لطیفی دین خود را به فوتبال ادا کرد و سال ۷۹ با رسیدن به فینال جام حذفی ، پس از شکست به استقلال رسماً با تیمداری و حضور در ورزش خداحافظی کرد.

با افتخار آمد و در حالی که با ۱۱ امتیاز جلوتر از پرسپولیس کاندیدای اول قهرمانی لیگ بود، دوم شد و حتی به آسیا هم رفت و با افتخار هم از فوتبال خداحافظی کرد. درست مثل پلی اکریل که محمد مؤمنی را در سال ۷۴ به عنوان آقای گل لیگ آزادگان معرفی کرد و اکنون دیگر نامی از این تیم ها در صفحه فوتبال ایران وجود ندارد. بهمن کرج رفت و قرار بود جای آن با تصمیم غلط بردن سایپا از تهران به استان البرز پر شود، اما نه سایپا توانست و نه هیچ تیم دیگری می تواند چنین کند.

همان طور که پاس هم با رفتن به همدان چراغ فوتبال این استان را روشن نکرد و چراغ عمر خودش خاموش شد.

شهرستانی های نامدار

از شروع لیگ به طور رسمی در ایران درست ۳۳ سال طول کشید تا یک تیم شهرستانی عنوان قهرمانی را به نام خود بزند و یکی از ستون های همیشگی جدول افتخارات رسانه ها برای همیشه حذف شود. ستون بهترین تیم شهرستانی که در پایان هر فصل معمولاً به تیم هایی می رسید که حتی روی سکو هم نبودند.

سپاهان در فصل دوم لیگ برتر حرفه ای و در بهار ۱۳۸۲ برای همیشه روی این باور که جام قهرمانی همیشه باید در تهران بماند، خط بطلان کشید. اما تا قبل از این زمان نیز تیم های مختلفی در سراسر کشور بودند که تنور رقابت های فوتبال را – چه زمانی که مسابقات به صورت منتخب و مجتمع برگزار می شد و چه زمانی که لیگ به شکل مدرن و قانونمند به راه افتاد – داغ می کردند. البته در دهه ۶۰ و در جام حذفی ملوان قهرمانی را چشید، اما پیش از این نام هایی که تا اینجای پرونده به آنها اشاره شد نیز بودند؛ تیم هایی که همیشه در رقابت با تیم های بزرگ نتایج آبرومندی کسب می کردند.

تیم هایی که سمبل یک منطقه از کشور بودند و طرفداران بیشماری داشتند که حالا دیگر از آنها فقط نام و یادی در تاریخ باقی مانده است ؛ از تیم های آبادانی و در رأس همه آنها «جم» که در دهه ۳۰ شمسی ستاره هایی چون پرویز دهداری را به فوتبال ایران هدیه داد، از تام اصفهان که احمدرضا عابدزاده را به فوتبال ایران معرفی کرد تا دیهیم اهواز و … و در رأس همه ابومسلم خراسان.

باز هم تکرار می کنیم که هر کدام از این تیم ها پیشینه بزرگی داشتند و یادگارانی به تاریخ فوتبال ایران دادند که تا همیشه نام شان باقی خواهد ماند اما اگر ملاک را پیدایش لیگ قرار دهیم ، بزرگ ترین نامی که امروز از صفحه فوتبال ایران محو شده، ابومسلم خراسان است.

مشکیته

در تمام سال هایی که رقابت بین آبی و قرمز تهران سرتاسر ایران را درنوردیده و شعار آبیته و قرمزته نوعی شناسنامه برای تمام فوتبالدوستان شده بود، یک رنگ دیگر نیز پا به پای این دو بزرگ می آمد و آن رنگ مشکی بود.

پیراهن راه راه مشکی و قرمزی که نسل امروز بر تن میلان ایتالیا می بیند، سال ها قبل بر تن مردان استان خراسان بود؛ آنها که از دهه ۵۰ و همزمان با تولد لیگ همواره پای ثابت سطح اول فوتبال ایران بودند و تا لیگ برتر و دهه ۸۰ نیز پا به پای بزرگان آمدند. ابومسلم با مسیح مسیح نیا اولین ملی پوش را در همان دهه ۵۰ تحویل فوتبال ایران داد. اکبر میثاقیان و محمد پنجعلی نسلی بودند که در دهه ۶۰ به محمد اعظم و سعید صیامی و سعید جوشش ختم شدند و سپس با رضا مهاجری و خداداد عزیزی و نیکبخت و عنایتی این روند در دهه ۷۰ ادامه پیدا کرد و در دهه ۸۰ به جباری و آندو و خسرو و بادامکی ختم شد.

سرانجام این نام بزرگ که به همت عطاالله مهاجرانی متولد شد و مرحوم جهانگیر زنده دل تا لحظه حیاتش با چنگ و دندان زنده نگه داشته می شد، با سوء مدیریت و ناکارآمدی از لیگ برتر سقوط کرد و پس از مدتی با همان درد همیشگی نام های بزرگ و خیل طلبکاران برای همیشه پرونده اش بسته شد.

البته مشهدی ها بعدها تیمی با نام سیاه جامگان درست کردند که یادآور همان ابومسلم باشد اما با وجود بازی کردن بزرگانی چون رضا عنایتی یا حسین بادامکی هرگز ابومسلم نشد. این تیم نیز پس از سقوط از لیگ برتر در دهه ۹۰ به بایگانی تاریخ رفت . انگار فوتبال مشهد سر ناسازگاری با نمایندگان خود در سطح اول دارد، چرا که پدیده و شهرخودرو نیز امروز به همین سرنوشت دچار شده اند.

پایتخت پرخاطره

چه بخواهیم چه نخواهیم در کشورهای توسعه نیافته ای چون کشور ما بیشتر امکانات در مرکز مستقر است و به طور طبیعی بخش عمده ای از تاریخ هر پدیده را باید در پایتخت جست وجو کرد. فوتبال هم اگرچه در شهرستان ها همیشه زنده بوده اما این فوتبال تهران بود که در دهه های قبل از تولد لیگ ، جور زنده ماندن این رشته ورزشی را می کشید و پس از شروع لیگ هم تیم های بزرگ تهرانی چشم و چراغ فوتبال کشور بودند. نمی شود پرونده ای در مورد تاریخچه فوتبال ایران رفت و تهران را استثنا نکرد. آنقدر گفته و ناگفته در این شهر قدیمی دفن شده که باید برای آن پرونده جداگانه اختصاص داد. در این فرصت کوتاه تنها فهرست وار یادی خواهیم کرد از نام های تاریخ ساز فوتبال تهران و در فرصتی مناسب به طور مفصل به پایتخت می پردازیم.

نام بزرگ پاس

در فوتبال تهران نامی به بزرگی پاس وجود داشت که تا امروز آخرین تیم ایرانی است که قهرمان باشگاه های آسیا شده و خود آنقدر عنوان و افتخار – از لیگ تخت جمشید تا لیگ برتر حرفه ای – کسب کرده که باید در پرونده ای جداگانه به طور مفصل فقط به سبزقباها پرداخت.

پاس تهران با داشتن بیش از یکصد ملی پوش هنوز هم پس از استقلال و پرسپولیس بیشترین نماینده را در تاریخ فوتبال ایران داردف اما چیزی که پاس را بالاتر از دو قطب سنتی پرطرفدار قرار می دهد مکتب مربیگری آن است ؛ مکتبی که باعث شد حتی همین حالا هم با وجودی که دیگر نامی از پاس در فوتبال ایران طی دهه اخیر نمانده اما باز تعداد مربیانی که از این مکتب برخاسته و در سرتاسر فوتبال ایران خدمت کرده اند از مربیان استقلالی و پرسپولیسی بیشتر باشد!

ببینید این تیم کجا بوده که تا ۱۵ سال پس از مرگش هنوز دیگر رقبا به آن نرسیده اند!

البته که روی کاغذ پاس تهران پس از انتقال به استان همدان هنوز زنده بود ولی همه می دانستند که این قدم آخر است و همین چند روز قبل خبر رسید که پرونده پاس برای همیشه بسته شده و پس از این دیگر نامی با این قدمت و اعتبار در فوتبال ایران وجود نخواهد داشت. چه به خاطر این اتفاق تلخ باشد و چه به خاطر آن همه ملی پوش یا آن مکتب مربیگری ، باید برای پاس پرونده جداگانه ای تشکیل داد و در فرصتی مناسب تر به آنچه در سرگذشت این باشگاه پرافتخار وجود داشته است، پرداخت. در این مجال تنها به همین اکتفا می کنیم که منتظر پرونده کامل ما در مورد پاس باشید.

خانواده شاهین

پاس تنها استثنای ما نیست ؛ نامی به بزرگی شاهین هم هست که باید به صورت جداگانه به آن توجه کرد. در مورد شاهین کتاب ها نوشته شده و مردان بزرگش مفصل گفته اند اما باز این نام آنقدر بزرگ است که خیلی چیزها در مورد آن تا امروز پنهان مانده باشد.

اگر بخواهیم به طور اجمالی خلاصه ای از زندگینامه این نام بزرگ را در جهت تکمیل این پرونده اینجا بیاوریم، باید اشاره کرد به اینکه دهه ۲۰ شمسی دکتر اکرامی شاهین را بنیان گذاشت و طی دو دهه این نام تبدیل به پرطرفدارترین نام فوتبال ایران شد. شاهین هم مثل تاج – که رقیب آن روزگارش بود – در سرتاسر کشور شعباتی داشت که گاه گوی سبقت را از برادر بزرگ تر یعنی شاهین تهران می ربودند.

شاهین اهواز در دهه ۶۰ فاتح جام حذفی شد و به عنوان نماینده ایران به جام باشگاه های آسیا رفت. شاهین آبادان ، شاهین مشهد و… هر کدام زیر مجموعه هایی هم داشتند که این چارت سازمانی و اداری را از منبع اصلی یعنی شاهین تهران گرفته بودند.

در تهران شاهین چند تیم زیرمجموعه داشت که هر کدام به صورت مستقل در مسابقات شرکت می کردند اما آنچه باعث شد نام شاهین بر پیشانی تاریخ فوتبال ایران بنشیند، تعداد ملی پوشان بی شمار و افتخاراتش نبود، بلکه مکتب اخلاقی شاهین بود که شعار معروف آن «اول اخلاق ، دوم درس ، سوم ورزش» هنوز هم ورد زبان مربیان و قدیمی های فوتبال ماست .

شاهین یک بار در سال ۱۳۴۶ منحل شد. در دهه ۵۰ با نام شهباز به عرصه برگشت و پس از پیروزی انقلاب با همان نام شاهین دوباره رقابت کرد. در دهه ۶۰ تیمی بود که با امیر قلعه نویی، مجتبی محرمی ، محمود پازوکی ، مرتضی یکه ، کریم باوی ، محمدرضا شکورزاده و خیلی از ملی پوشان دیگر یقه بزرگان را می گرفت و معمولاً بالاتر از یکی از دو تیم پرطرفدار پایتخت پشت دیگری می ایستاد.

عمر شاهین به تولد دوباره لیگ در ایران در سال ۶۸ قد نداد و اکنون تنها بخشی از امکانات این باشگاه در شرق تهران باقی مانده که مورد استفاده تیم های پایه ای قرار می گیرد. البته شاهین باشگاه مادر در پرسپولیس هم بود و بسیاری از نام های بزرگ شاهین را امروز به عنوان بزرگان پرسپولیس می شناسیم؛ بزرگانی که تا دم مرگ مثل همایون بهزادی ، حمید جاسمیان ، حمید شیرزادگان، مهراب شاهرخی یا جعفر کاشانی، دل در گرو احیای دوباره شاهین داشتند.

باشگاهدار یا سرمربی ملی

حسین فکری یکی از کسانی است که حق پدری بر فوتبال ایران دارد؛ مردی که در دهه ۴۰ شمسی سرمربی تیم ملی شد و تا دهه ۷۰ و هدایت پیام در لیگ آزادگان هنوز در سن بالای ۸۰ سال کار می کرد. اما مربیگری و بازیکن سازی تنها جنبه از شخصیت حسین فکری نبود. او که خود یکی از بازیکنان اولین تیم ملی تاریخ بود، ریاست باشگاه تهران جوان را هم داشت که تا دهه ۶۰ یکی از تیم های همیشه مدعی در فوتبال تهران بود. در کنار هما و آرارات و … حسین فکری با واگذاری مدیریت یا مالکیت تهران جوان همان روز با فوتبال ایران خداحافظی کرد؛ چرا که یک جنبه مهم از زندگی اش را از دست داد و بدون او این نام قدیمی هم به بایگانی تاریخ رفت.

دارایی نماینده نسل اول

فوتبال تهران در دهه ۲۰ شمسی رقابتی بین چند تیم خاص بود. هنوز نه اثری از پرسپولیس بود و نه تاج و در آن روزگار باشگاه طوفان یا کیان رقیب گردن کلفتی به نام دارایی داشتند. علی اکبر خان محب باشگاهی را بنیانگذاری کرد که همواره سمبل رقابت و دلیل پیشرفت برای تیم های پرطرفدار بود. دارایی در دهه های ۳۰ و ۴۰ نیز قطب اصلی فوتبال تهران ماند اما با پیدایش لیگ به سطح دوم فوتبال رفت و در دهه ۶۰ یکبار تصمیم به احیای مجدد گرفت و با جذب بازیکنان بزرگ استقلال و پرسپولیس برای خود قدرتی شد اما با تغییر مدیران ، پرچم تیم داری در تیم فیروزه پوش پایتخت برای همیشه پایین کشیده شده و حالا دیگر نامی از این ابرقدرت نیست ؛ همان طور که نامی از رقبایش وجود ندارد.

پرواز

در فوتبال تهران دو نام همه را به یاد آسمان می انداخت: هما و عقاب.

عقاب کپی نیروی هوایی ارتش در دهه ۴۰ شمسی از روی دیگر نهاد نظامی وقت بود و قرار بود با پاس که توسط شهربانی تأسیس شده بود، رقابت کند. نظامی ها همه در عقاب بودند، درست مثل حالا که بازیکنان سرباز به تیم های نظامی می روند تا خدمت سربازی را بگذرانند. پس مشخص است که جمعی از نامدارترین ستاره های تاریخ فوتبال کشور پیراهن آبی عقاب را پوشیده باشند.

اما در دهه ۵۰ یک نام دیگر با همان پیراهن آبی پررنگ در تهران متولد شد که آن هم از آسمان می آمد. هما را سازمان هواپیمایی ملی درست کرد که از همان دهه ۵۰ چه در لیگ تخت جمشید و چه در جام حذفی همواره جزو مدعیان بود و هنوز هم حمید علیدوستی را جزو تاریخ سازان فوتبال این کشور در ویترین افتخارات خود دارد. هما و عقاب هر دو تا دهه ۸۰  هم در فوتبال تهران به فعالیت ادامه دادند و امروز دیگر از هیچکدام نامی نیست .

بانکداران

در تاریخ فوتبال تهران و در مقاطع مختلف بانک هایی بودند که اقدام به تیم داری کردند و با جذب بازیکنان بزرگ برای مدتی نامی دست و پا کردند؛ از بانک سپه که نسبتاً قدیمی تر بود تا بانک تجارت که در انتهای دهه ۶۰ با جذب ناصر حجازی ستاره های زیادی را تحویل تاریخ داد.

در همان سال ها کشاورز هم زیرمجموعه بانک کشاورزی بود که با جذب بازیکنان بزرگ استقلال و پرسپولیس اولین تیمی شد که پس از انقلاب تعادل مالی فوتبال را به هم می ریخت! به طور طبیعی چنین تیم هایی حتی با داشتن نام های بزرگ و به دست آوردن چند جام هم عمر کوتاهی دارند و آنقدر صبر ندارند تا میان هواداران جایی دست و پا کنند و خیلی زود با تغییر مدیران ارشد و قطع بودجه ورزشی پرونده آنها نیز بسته می شود؛  اتفاقی که افتاد و آنها نیز حذف شدند.»

انتهای پیام